Karma Yem Üretiminde Peletleme

[B]PELETLEME

Toz yemin sıkıstırılarak hayvan türüne göre değisik boyutlarda pelet haline getirilmesi ve bu sekildeki kullanımının tarihçesi çok eski yıllara dayanmaktadır. Bu bakımdan ilk uygulamalar Fransa’da 1860’lı yıllarda, Amerika Birlesik Devletlerinde 1920’li yılların sonunda baslamıstır.
Basta Amerika Birlesik Devletleri olmak üzere bir çok ülkede pelet yem üretimi hızlı bir artış göstermistir. Nitekim toplam kanatlı yem üretiminin % 80’ini pelet form olusturmustur (Fairfield,2003b). Pelet yemin fiziksel açıdan olumlu etkileri ile bu yemi tüketen hayvanlardan daha iyi
verim alınması kullanımının yaygınlasmasında önemli rol oynamıstır (Dozier, 2001). Peletlemenin fiziksel etkileri; yemin daha kolay tasınabilmesi ve depolanabilmesi, dehomojenizasyonun (homojenliğin bozulması) engellenmesi, yem kaybının azalması, yem yoğunluğunun artması ve buna bağlı olarak tasıma masraflarının azalması seklindedir. Pelet yemin bu yemi tüketen hayvanlar üzerindeki olumlu etkisini yem seçiminin ve hammadde
ayrısımının azalması, hayvanın birim hacimde daha fazla enerji tüketmesi ve böylece yem tüketimi için daha az enerjinin harcanması, üretim sırasında olusan sıcaklığın etkisi ile patojen mikroorganizmaların sayısının azalması, nisasta ve proteinin daha iyi sindirilebilmesi ve yemin
lezzetliliğinin artmasına dayandırmak mümkündür. Pelet yemin toz yeme göre yukarıda sıralanan olumlu etkileri günümüzde açık bir sekilde ortaya konmus ve artık bunlar bilimsel gerçekler durumuna gelmistir. Ancak yapılan bir çok çalısmanın sonucuna ve isletme bazındaki genel kontrollere göre pelet yem kullanımıyla hayvanlardan beklenen performansın tam olarak alınamadığını ve bunun da daha çok kullanılan pelet yemin kalitesinin iyi olmadığından kaynaklandığını söylemek mümkündür. Pelet yem yapımında daha çok üretim randımanı ve peletleme etkinliği dikkate alınırken çoğu
zaman yemin kalitesi göz ardı edilmektedir. Halbuki pelet yem üretiminde kalitenin korunarak üretimin ekonomik bir sekilde yapılması amaçlanmalıdır. Pelet kalitesini pek çok faktör etkilemektedir. Genel olarak bu etkenleri yeme (yemin fiziksel ve kimyasal özellikleri, formülasyon) ve uygulanan teknolojiye (su buharı uygulaması, tavlama, yağ ilavesi, matris özellikleri ve soğutma) ait etkenler olarak gruplandırmak mümkündür. Karma yem teknolojisi ve hayvan besleme açısından söz konusu etkenlerin ayrı ayrı ele alınarak kalite üzerindeki ağırlıklarının ortaya konması konusu oldukça önem tasımaktadır.

PELET KALİTE KRİTERLERİ

Pelet kalitesi bir çok kriterin kombinasyonu ile ortaya konur. Bunların bazıları objektif (dayanıklılık, sertlik, uzunluk, tozluluk düzeyi) bazıları ise subjektif (renk, dış yüzey görünümü, lezzet) değerlendirmelerdir. Subjektif değerlendirmelerde kisisel tercih önemli rol oynarken
objektif değerlendirmeler tamamen kabul edilen alet ve yöntemlerle ortaya konur (Anonim,1996). Pelet dayanıklılığında, peletlerin çevresel baskıya ve tasımaya karsı fiziksel yapılarını olduğu gibi korumaları istenir ve karıstırıcı kutu (ASAE) ve Holmen Pelet test aleti ile saptanır. Sertlik diğer
bir kalite kriteri olup yaylı-sertlikaleti kullanılarak belirlenir. Yemin üretiminden hayvanın tüketimine sunuluncaya kadar ki sürede peletlerin bozulmadan fiziksel yapılarını korumaları yanında bu süre içerisinde tasıma ile olusabilecek baskılarla peletlerin yeteri düzeyde sert olması
da istenen ayrı bir kriterdir. Diğer bir kalite kriteri olan pelet uzunluğu preslerin ayarlanması ile olusur ve genelde çapın 2.0
katı seklinde olması en uygun oran olarak önerilir. Çoğu zaman belirlenen uzunluktan daha kısa peletlerin üretilmesi dayanıklılığı olumsuz yönde etkiler. Pelet kalitesi üzerinde bir çok etken etkili olup her birinin kalite üzerindeki etki düzeyi farklıdır. Reimer (1992) formülasyonun pelet kalitesi üzerine % 40, partikül büyüklüğünün % 20, tavlamanın % 20, matris özelliklerinin % 15, soğutmanın ise % 5 düzeyinde etkili olduğunu
bildirmektedir.

Yeme Ait Etkenler

Karma Yemin Fiziksel Özellikleri:

Peletlenecek toz yemin partikül büyüklüğü, sarsılma ve dökülme yoğunluğu, yığılma açısı ve spesifik yüzey genisliği pelet kalitesi üzerinde etkili olan yemin fiziksel özellikleridir. Artan sarsılma ve dökülme yoğunluğu, yığılma açısı ve spesifik yüzey genisliği pelet kalitesini olumlu yönde etkiler (Ergül, 1994).

Yemin Partikül Büyüklüğü:

Yemin fiziksel özellikleri içerisinde partikül büyüklüğü pelet kalitesi üzerinde en önemli etkiye sahiptir. Küçük partiküllü karma yemlerin peletlenmesi ile daha kaliteli peletler üretmek mümkündür. Bu durumu artan partikül yüzey genisliği ile peletleme sırasında kullanılan su buharının daha geniş yüzeye etki etmesine dayandırmak mümkündür. Ancak gereğinden küçük boyutlarda öğütülmüs yemlerden elde edilen peletlerin daha sert olacağı ve preslerde artan sürtünmeye bağlı olarak kullanılan enerji miktarını da artıracağı göz ardı edilmemelidir. Peletlemenin yaygınlasmaya basladığı ilk yıllarda toz formdaki yemlerin peletlenmesi ile daha iyi sonuçlar alınmıstır. Baslangıçta çok küçük partiküllü yemlerin peletlenmesi söz konusu iken daha sonraları daha iri partiküllü yemlerin peletlenmesi ile beklenen etkide önemli düzeyde azalma olmustur. Mısır-soya küspesine dayalı karma yemlerde pelet dayanıklılığı açısından optimum partikül büyüklüğünün 650-700 μ arasında olması gerektiği bildirilmektedir (Dozier, 2001). Yapılan bir
çalısmada ise (McEllhiney, 1992) partikül büyüklüğünün 700 μ’ dan 500 μ ‘a kadar düşürülmesinin pelet kalitesini iyilestirdiği ancak öğütme için kullanılan enerji sarfiyatının ise iki katına çıktığı görülmüstür. Bu arada partikül büyüklüğünün pelet kalitesi üzerinde etkili olmadığını ortaya koyan bildirislerle de karsılasmak mümkündür (Reece ve ark., 1986;Stevens,1987).

Karma Yemin İçeriği ve Formülasyon:

Karma yemin yağ, nisasta, sellüloz ve protein içeriği pelet kalitesi açısından oldukça önem tasır. Yemin artan protein içeriği pelet kalitesini olumlu, sellüloz içeriği ise olumsuz yönde etkiler. Briggs ve ark. (1999) kanatlı karma yem protein içeriğinin % 16.3’den % 21’e artırılması durumunda pelet dayanıklılığını sırasıyla % 75.8’den % 88.8’e yükseldiğini saptamıslardır. Hammaddelerin doğal olarak içerdikleri yağın preslemede ve matris kanalındaki sürtünme üzerinde önemli bir etkisi görülmezken karmaya dısarıdan ilave edilen yağın bu bakımdan pelet kalitesini bozacak yönde etkilediği bilinmektedir. Nitekim mısır-soya küspesi temeline dayalı karmalara karıstırıcıda % 2’den fazla yağ ilave edildiğinde pelet dayanıklılığının düstüğü ve asırı bir ufalanmanın olustuğu görülmüstür (Richardson ve Day, 1976). Bunu, yağ ilavesi ile matrislerdeki sürtünmenin azalması ve karma yemin matris deliklerinden yeterli düzeyde sıkıstırılamadan çıkması seklinde açıklamak mümkündür. Ergül (1994) hammaddelerin doğal
içeriği olan yağın dısarıdan ilave edilen yağa göre pelet yemde daha düsük bir ufalanmaya neden olmasını öğütme ile yemdeki hücre içi yağın tam olarak açığa çıkarılamaması ile açıklamaktadır. Son yıllarda yağ içeriği yüksek mısır ve ekspeller soya küspesi kullanımı ile yeme d