Tek Yıllık Süs Bitkilerinde Tohumla Çoğaltma

Sebzelerin tamamı, süs bitkilerinin bir kısmı (tek yıllıklar, tropik bazı türler ve ibreliler) tohumla çoğaltılır. Tohumla çoğaltmada tohumlar kapalı alanlar olan seralara, yastıklara veya açık alanlara ekilebilir. Tohumların kontrollü şartlarda ekilmesi ve elde edilen fidelerin dış ortama dikilmesi (şaşırtma, göçertme) çok daha avantajlıdır. Bu yolla; erken çimlenme meydana gelir, kuvvetli bitki elde edilir, erken çiçeklerime meydana gelir ve erken hasat yapılabilir.

1. Tohumların Seçimi

1. Tohumlar saf ve ismine doğru olmalı. Kaliteli ve iyi tohumlar başka bitki tohumlan içermemeli, yabancı ot tohumu bulunmamalı ve çeşide (ismine) doğru olmalıdır. En iyi sonuç için bilinen, güvenilir bir bayiden kaliteli tohumlar alınmalıdır. Dünya'da tohum üreten firmalar ürettikleri tohumlardaki çimlenme oranını kanunen ortaya konulmuş standartlara yükseltmek zorundadırlar. Eğer bu oran kanuni sınırların altında ise bunu mutlaka paketlere yazmalıdırlar.
2. Paketler ve depolama: Tohumların konduğu paketlerde, tür, çeşit, çimlenme oranı ve varsa hangi kimyasal uygulamanın yapıldığı yazılmalıdır. Çekirdekler iyi bir çimlenme göstermeleri için kuru ve serin şartlarda tutulmaları gerekir. Kuru depolama için laminant kaplanmış kapaklı paketler kullanılmalı, kavanoz veya konserve kutuları içerisine yerleştirilen kağıt paketler de tohumların muhafazası için uygundur.
3. Hibrit tohumlar: Yeni birçok sebze veya çiçeklerin tohumu hibrittir. Bu tohumlar normalden daha pahalıdır. Hibrit tohumlar; daha güçlüdür, mükemmel üniformite oluştururlar, yüksek verimlidirler, bazı hastalık ve zararlılara karşı dayanıklılık gösterirler.
4. Tohum alma: Deneyimli bazı üreticiler kendi tohumunu alabilmektedirler. Böyle üreticiler tohum seçimi, tohumların üretilmesi, toplanması ve depolanması

konusundaki teknikleri bilmeleri gerekir. Hibrit bitkilerin tohumları alınmaz. Çünkü yabancı tozlanan türlerde genetik farklılık ortaya çıkar. Ayrıca, tohumlar virüs ve diğer hastalıkların yıldan yıla taşınmasına sebep olur.

2. Tohum ekiminde kullanılan kasalar

Tohum ekiminde kullanılacak kasalar temiz, sağlam ve uygun büyüklükte olmalıdır. Uygun bir kasanın seçilmesiyle tohumların iyi bir başlangıç yapmalarına ve gelişen bitkiler üzerinde rahat çalışma sağlanmış olur.

* Tahta kasalar, fiber kaplar, plastik kaplar: Bu materyaller tohum ekimi veya gelişmiş olan bitkilerin aktarılması için kullanılabilir. Ancak tohum ekiminin doğrudan bu saksılara yapılmasıyla tohumların tek tek saksılara ekilmesine göre yer tasarrufu sağlanır. Yere göre zamanın önemli olduğu durumlarda doğrudan saksılara ekim tercih edilmelidir. Kil ve plastik saksılar: Bu iki tür kap temizlenebilir, yeniden kullanılabilir olup şaşırtma için uygun olan yerlerdir. Bu kaplara dikilen bitkiler kolaylıkla saksıdan çıkarılabilir ve toprak-kök balyası dikim zamanında kesilebilir. Aynı zamanda tohumlar doğrudan bu saksılara ekilebilir.
* Turba saksısı: Popüler olan bu saksılar turbadan veya atık kağıt liflerinden yapılmaktadır. Tek tek, şerit halinde veya blok şeklinde kullanılabilirler. Havalı yapıları vardır. Harika bir hava akımı ve drenaj sağlarlar. Saksının tamamı dikim esnasında kullanılmalıdır ki köklerdeki zararlanma en az olsun.
* Sıkıştırılmış turba yumağı: Genişleyebilir bu turba yumaklan kuru haldeyken gümüş bir dolar büyüklüğündedir. Bazıları biraz daha kalındır. Su içerisine yerleştirildiğinde turba yosunuyla doldurulmuş silindir kap şeklini alır. Bu halde fide dikimine veya tohum ekimine hazırdır. Hiçbir uygulama yapılmadan doğrudan bahçeye dikilebilirler. Yumaklar taşıyıcılar içerisine yerleştirilmeli ki kolay sulansın ve dik dursunlar. Açık kısmının da yukarı gelmesine dikkat edilmelidir.
* Plastik kutular, paketler ve tıpalar: Günümüzde çok farklı tipte plastik saksı veya kutular satılmaktadır. Birçok tipinde bitkileri hücrelerde yetiştirerek dikim zamanı tek tek buralardan çıkarmak mümkündür. Dikkat edilirse bu plastik kap yeniden kullanılabilir.

3. Toprak karışımlar ve diğer büyüme ortamları

Tohum çimlendirilmesinde kullanılan ortamlar hafif, drenaj iyi ve yumuşak-ince yapıda olmalıdır. Ticari olarak hazırlanmış karışımlar veya kendi kendinize karıştırdığınız materyalleri bu amaç için kullanabilirsiniz.

* Vermikülit: Bu materyal tek başına kullanıldığında iyi bir çimlenme sağlar. Temizdir, taşınma sırasında bulaşma olmadığı sürece sterilizasyona ihtiyaç duymaz. Diğer çimlenme ortamları kullanıldığında tohumların kapatılması için çok kullanışlıdır. Sert tabaka oluşturmaz ve tohumlar rahatlıkla çıkış yapar. Vermikülit farklı büyüklükte temin edilebilir. Ancak ince olanı tohum ekimi için çok iyidir.

* Sentetik karışımlar: Toprak içermeyen karışımlar tohum ekimi için kullanılabilir. Bu karışımlar turba yosunu ve perlit içerir. Hazır olarak satıldığı gibi karışım istenildiğinde hazırlanabilir. Vermikülit tek başına kullanıldığında olduğu gibi karışımlar besin içeriği bakımından zayıftır. Bu ortamlar kullanılırsa tohum çıkış yaptıktan sonra likit veya sulandırılmış gübre solüsyonu ile gübreleme yapmak gerekir. Toprak-vermikülit karışımı: Bu karışımda l :3 oranında verimli bahçe toprağı ve 2:3 oranında vermikülit bulunur. İyi toprak az da olsa verimli olduğundan çimlenme sonrası gübreleme gerekmez. Ancak bahçe toprağı kullanıldığında mutlaka sterilizasyon yapılmalıdır.

* Toprak-turba-kum karışımı: Kuvvetli gelişen veya büyük olan tohumlar iki kısım verimli bahçe toprağı, bir kısım parçalanmış turba yosunu ve iki kısım perlit, vermikülit veya ince dere kumu içeren karışıma dikilmelidirler. Sterilizasyon da gereklidir. Öğütülmüş sfagnum yosunu: Sfagnum yosunu fideler için zararlı olan hastalıklardan ari olduğundan bazen tohum ekiminde kullanılabilir. Kullanılmadan önce mutlaka iyice nemlendirilmelidir. Besin maddesi içermediğinden çimlenme sonrası gübreleme yapmak gerekir.

* Yassı karışımlar: Tohumların çimlendirilmesinde kullanılan bir diğer teknikte kasalar, saksılar içerisine bir miktar sterilize edilmiş toprak konulduktan sonra üst kısmına bir tabaka vermikülit veya öğütülmüş sfagnum yosunu serilerek tohumlar bu tabakanın içine ekilir çimlenme sonrası fidelerin kökleri bu üst tabakadan toprağın içine doğru hareket ederek besin maddesi sağlarlar. Likit gübrelerin ortama ilavesi çok fazla gerekli değildir.
* Turba humusu: Sfagnum yosununun bulunduğu karışımlarda turba humusunu kullanırken deneme yapmak gerekir. Turba humusu olarak satışa sunulan ürünlerin pH değeri, havalanma özellikleri, su tutma kapasiteleri çok farklıdır. Sfagnum, turba yosunu veya kullanılmış, öğütülmüş sfagnum yosununda ısrarcı olmak gerekir.

4. Karışım ve saksıların sterilize edilmesi

Çoğaltma esnasında kullanılan kaplar ve ortamların çökerten ve diğer bitki hastalıklarına karşı korunması gerekir. Mutlaka temiz ve sterilize edilmiş materyaller kullanılmalıdır.

* Karışımlar: Sulu olmayan fakat nemlendirilmiş olan toprak karışımı kısa sürede kurumasını engellemek için üstü kapalı bir kasaya doldurulur. Kapak yoksa alüminyum folyo kullanılır ve folyo köşelerden aşağıya doğru bükülür. Karışımlar doğrudan saksılar veya kasalar içerisinde sterilize edilebilir. Sterilizasyonda sadece zararlı organizmalar değil istenmeyen yabancı ot tohumları da öldürülmüş olur. Folyonun ortasına küçük bir delik açılır ve içerisine bir termometre yerleştirilir. Tava 93-l05°C sıcaklıktaki bir fırına konulur. Termometre 7l-82°C'yi gösterinceye kadar toprak fırının içerisinde tutulur. Daha sonra tava fırının içerisinden çıkarılır ve soğumaya bırakılır. Pişmiş toprak çok ağır bir koku yayacaktır. Biraz havalandırma gerekebilir. Sterilizasyon süresi toprak miktarına ve nem kapsamına göre değişir. Kuru topraklar iyice sterilize edilemez. Bazı üreticiler toprağın tam orta kısmına bir patates yerleştirerek patates pişinceye kadar toprağı fırında tutmaktadırlar. Tabi toprak sterilize edildikten sonra kasaların, aletlerin ve çalışma alanının da temiz ve steril olmasına dikkat etmek gerekir. Temizlenmiş toprak dikkatsiz davranılırsa kısa sürede yeniden enfekte olur. Steril toprakta steril olmayan topraklara göre hastalıklar çok daha hızlı yayılırlar.
* Kasalar: Kullanılmış olan bütün kasalar sabunlu su ile yıkanarak kalıntılardan arındırılır. Plastik veya tahta kasalar asla fırına konmamalıdır. Tahta ve plastik kasalar bir kısım çamaşır suyu ve on kısım su ile hazırlanan solüsyonla durulanmalıdır. Toprakla doldurulmadan önce kurumalarına müsaade edilmelidir.
* Tohumlar: Tohumların çoğu çökerten gibi hastalıklardan korunmaları amacıyla fungusitlerle önceden ilaçlanmışlardır. Bu tür tohumlar beyaz, pembe, yeşil veya mavi renkli fungusitlerle tozlu olabilir. Eğer tohumlar bu tür tozlar içermiyor ve fungusit uygulaması yapılmamışsa ekimden önce ilaçlanmalıdırlar. Bu tohumların ekiminde ve ilaçlanmasında eldiven kullanılmalıdır.

5. Tohum Ekimi

Tohumların ekimi için en uygun zaman fidelerin dışarıya aktarılma zamanına bağlıdır. Bu süre 4-14 hafta arasında, çimlenme süresine ve ortam şartlarına bağlı olarak değişir.

1. Kasanın 3:4' lük kısmı kullanılacak ortamla doldurulur. Eğer karışım kuru ise kasaya doldurulmadan önce nemlendirilmelidir. Kasada uygun bir drenaj sisteminin olmasına dikkat etmek gerekir. Drenaj deliklerinin üzerine sfagnum yosunu parçaları yerleştirilir.
2. Ekimde kullanılacak olan ortam karışımın içine düz bir şekilde serilir. Bu amaçla küçük, temiz ve düz bir tahta kullanılabilir. Yalnız ortamı düzeltirken tahtayı fazla bastırmamalıyız. Aksi taktirde ortamda sıkışma ve havasızlık meydana gelir. Kök gelişimi engellenir.
3. 2-3 cm genişliğinde tohum ekim çizileri tahta işaretleyici ile açılır. Eğer aynı kasada farklı irilikteki tohumlar ekilecekse bu tohumların sıraya ekimi için iz yapıcı kullanmak gerekir. Aynı tipteki tohumların ekiminde serpme ekim yapılabilir.
4. Tohumlar düzgün bir şekilde sıraya ekilir. Çok küçük ve yuvarlak tohumların ekiminde rulo yapılmış kağıtlardan yararlanılabilir. Her bir sıraya ekilen tohum tür veya çeşidi yazılır. Ekim zamanı da ilave edilir. Bu amaçla suya dayanıklı kalem veya kurşunkalem kullanılır. Büyük tohumlar doğrudan turba saksılara ekilir. Diğer tohumlar da zaman tasarrufu için bu şekilde ekilebilir. Fakat bu iş çok zordur. Saksılara ekimde her bir saksıya iki tohum ekilir. Daha sonra bir bitkiye seyreltme yapılır. Böylece şaşırtma veya aktarmada köklerde daha az zararlanma meydana gelir.
5. Tohumlar kuru vermikülit veya parçalanmış sfagnum yosunu ile kapaklanır. Kapaklanma yüksekliği tohumun iriliğine göre değişir. Petunya veya begonya gibi çok küçük tohumlar kapatılmasa da olur. Ekim sonrası mistleme ile sulama yapılır. Veya kasa hafif ılık su dolu tavanın içerisine yerleştirilerek alttan nemi absorbe eder. Su kasayı asla aşacak şekilde yükseltilmemelidir. Eğer kasayı aşarsa tohumlar çok derinde kalabilir veya tohumla ortam karışır. Alttan yapılan sulamalar toprak yüzeyi kuru tutulduğu için su ile dolmayı engellemiş olur. Genel bir kural olarak çok ince tohumlar dışındaki tohumların üzeri çaplarının iki katı yükseklikte materyalle kapatılırlar.
6. Kasanın üzeri polietilen plastik ile kaplanır veya bu iş için cam kullanılabilir. Nem burada muhafaza edildiği için tohumlar çimlendikten sonrasına kadar ilave suya gerek olmayabilir.
7. Çimlenme için kasalar sıcak bir ortama yerleştirilir. 18-24 °C genelde en iyisidir. Çok az bitki tohumu (aslanağzı gibi) 13°C' de daha iyi çimlenir. Kasalar asla direk güneş ışığına maruz bırakılmamalıdır.
8. Çimlenme günlük olarak kontrol edilir. Çimlenme başlar başlamaz cam veya plastik örtü kaldırılır. Kasa parlak ışık altına aktarılır. Eğer çimlenme aynı zamanda meydana gelmişse çimlenen sıraların üzerindeki örtü hafifçe kesilerek diğer kısımları kapalı bırakılır. Çimlenme boyunca tohumlar kuru kalırsa kısa sürede ölürler. Çökertene karşı da tohumlar sık sık kontrol edilmelidir. Çimlenme sonrası bitkiler serin bir ortama yerleştirilir.

Çökerten: Fideler toprak yüzeyine çıktıktan sonra mantari hastalıklar özelliklede çökerten saldırısına uğrarlar. Eğer fidelerin az bir kısmı bu hastalıklara maruz kalmışsa bunlar sökülerek topraklarıyla beraber atılırlar. Enfekte toprağın diğer kısımlara bulaşmamasına dikkat edilmelidir. Çökerten farklı yerlere yayılmışsa fungusitle ilaçlama yapmak gerekir. Tabi ilaçlama da tam bir kontrol sağlamayabilir. Yüksek sıcaklık, yetersiz ışık veya aşırı nem bitkileri daha hassaslaştırarak zayıflatır ve hastalığın yayılmasını uyarır. En iyi kontrol hastalık görüldüğünde temizleme ve çabucak ortamdan uzaklaştırılmasıdır.

Fidelerin büyümesi: Çimlenme sonrası dış ortamda yetişecek kuvvetli bitkiler elde etmek için en iyi yetiştirme şartlan sağlanmalıdır. Kültürel uygulamalar da dikkatli bir şekilde yerine getirilmelidir.

Işık: Çimlenme sonrası fideler parlak ışık almalıdır. Mümkünse güneye bakan pencere önüne kasaları yerleştirmek gerekir. Böyle bir pencere yoksa kasalar flüoresan ışığı altına yerleştirilir. Bir kasaya iki flüoresan ışığı yeterlidir. Bir serin ve bir de sıcak flüoresan tüpü kombine edilebilir. Kasalar flüoresan tüplerinin 10-15 cm uzağına yerleştirilir ve günde 14-16 saat ışık altında bırakılır. Otomatik zamanlayıcı kullanılır.