Çay Bitkisinde Budama

Budama, hasattan sonra en önemli kültürel tedbirdir. Serbest büyümeye bırakılan çay bitkileri çiçek ve meyve üretirken çok az miktarda çay üretimi için sürgün verirler. Bu yüzden çay ocaklarını sürgüne teşvik etmek, mekanik veya elle hasadı kolaylaştırmak ve uygun bir toplama tablası oluşturmak için budama yapılır.

Çay bitkisinde budama, doğrudan verimliliği ve kaliteyi etkileyen en önemli kültürel uygulamadır. Periyodik bir zaman sürecinde, budama yapılmadığı takdirde hasat tablası yükselir, ürün toplama zorlaşır ve bunun sonucunda ürün kalitesinde ve verimde önemli derecede kayıplar oluşuşur. Çay bitkisinde budama periyodu geciktirilirse vejeatatif gelişme yavaşlar, sürgün oluşumu azalır, ocak çatısında odunlaşma oranı artar ve sonuçta toplama tablasında kör (banji) sürgünlerin sayısı yükselirken aktif büyüme gösteren sürgün oluşumu azalır, diğer bir değişle; ocak üstündeki dal sistemi giderek yükselen bir verimsizliğe neden olur. Bu verimsiz yapıyı ortadan kaldırmak, vejetatif büyümeyi teşvik etmek ve uygun bir toplama seviyesi oluşturmak için, budama çay tarımında zorunlu, vazgeçilmez bir kültürel tedbir olarak yerini almaktadır.
Dünyada çay üreten ülkelerde, değişik budama (hafif, orta, ağır budama), (dip, orta, hafif çırpma) ve çırpma yöntemlerini uygulanmaktadır. Bu değişik budama yöntemleri belirlenirken bölgenin iklim şartları (yağış, rakım, toprak yapısı,v.s) ve kültürel uygulamalar esas alınmaktadır. Özellikle vejetasyon periyodunun kısa olduğu yüksek rakımlarda ve kurak iklimlerde budama periyodu daha uzun tutularak uygun budama ve çırpma yöntemleri uygulanır. Aksi takdirde bölgeye uygun olmayan bir budama şeklinin uygulanması çay bitkisine faydadan çok zarar vermekte veya ürün kaybı çok ağır olabilmektedir.

* Çırpma: Hasat tablasını düzeltmek ve hasat tablası üzerinde homojen bir sürgün çıkışını sağlamak amacına yönelik olarak yapılan, yüzeysel ve küçük bir budama işlemidir.
* Dip Çırpma: En son hafif budamanın 12-15 cm üzerinden kesilir. Düzenli bir ürün dağılımı sağlamak, hastalık ve zararlıların ortadan kaldırmak ve aynı zamanda toplama tablası yüksekliğinin korunması için uygulanır.

Budama Şekilleri

* Hafif Budama: Çay ocakların da 3-4 yılda bir hafif budama uygulanmaktadır. Son budama yüzeyinden 4-5 cm üzerinden kesilmelidir. Hafif budama ile toplama tablasındaki odunlaşma kaldırılmakta, düzenli bir ürün dağılımı sağlanmaktadır. Hastalık ve zararlılarda azalmaktadır. Çay ocaklarında ideal biçimlendirme yüksekliği korunmaktadır.
* Orta Budama: Çay ocakları büyüdüğünde toplama yüksekliği artmakta ve hasat zorlaşmaktadır. Bu nedenle uygun bir hasat tablası oluşturmak için toprak seviyesinden 45-60 cm' den orta budama yapılır. Böylelikle yaşlı verimden düşmüş alanlar atılır. Ve ocak gençleştirilir. Orta budama 3-4 yılda bir veya 4-5 yılda bir uygulanır.
* Verim Budama: Çay ocağı ağır budamada 20-45 cm'den bütünü ile yenilenmekte ve biçimlenmektedir. Çay ocaklarında ağır budama yapmadan önce, kök sistemi dikkate alınmalı, güçlü, yeterli, olumsuz şartlara karşı mukavim olmalıdır ki büyüme başlangıcında sarsılmamalıdır. Pratikte her ne kadar ağır budamadan kaçınılsa da bazen ağır ölümlerle sonuçlanmaktadır. Özellikle Assam varyetelerinin yetiştirildiği kötü gölgelenmiş kumlu topraklar da ölümler olmaktadır.

* Orta Çırpma: Son dip çırpmanın 5 cm üzerinden kesilmelidir. Düzenli ürün dağılımı sağlamakla birlikte hastalık ve kuraklığın etkisini azaltmakta banji (dormant) oluşumunu azaltmakta toplama tablası yüksekliğini azaltmaktadır.
* Hafif Çırpma: Çoğunlukla önceki uç alma yüksekliğinin 1 cm üzerinden yapılır.
* Yüzey Çırpma: Toplama yüzeyi seviyesinde düzenlenmiş olan uç alma seviyesinin 4-6 cm üzerinden kesilir.
* Şekil Budaması: Üç yaşını doldurmuş fidanlara ocak oluşturabilmesi için uygulanan (merkezlendirme) budamasıdır. Üç yaşını doldurup yeterli büyüme gösteren (40-50 cm) fidanlara 4. yıl içerisinde Kasım - Aralık veya Şubat aylarında yerden 25-30 cm yükseklikten uygulanan bir yöntemdir.
* Gençleştirme budaması: Çay fidanının ilk dikiminden sonra ocak oluşturması için uygulanan şekil budamasındaki 25-30 cm yüksekliğe tekrar dönüş budamasıdır. Normal periyodik budamalarda budama yüksekliği her budama döneminde bir önceki kesim yerinden 5 cm yüksekten budanmalıdır. Dolayısı ile 6-7 kez yapılan periyodik budamadan sonra budama yüksekliği toplama tablası seviyesini geçtiğinden yeniden ilk budama yüksekliğine tekrar dönmektir.



Genleştirme budamasındaki amaç ocak yapısında hastalıklı verimden düşmüş dalların çıkartılması ve ocağın seyreltilmesidir. Böylelikle ocağa yeniden güç kazandırılmaktadır.

Gençleştirme Budaması

Çay ocaklarında gençleştirme budaması yapmadan önce;
1- Çay ocakları kök hastalıkları ile enfekte olmamalı
2- Çaylık arazi iyi bir drenaja sahip olmalı
3- Çaylık alanlarda %'de 30 dan fazla boşluk olmamalı
4- Son beş yılda verimde azalma olduğunda
5- Budamadan önce iyi bir dinlenme dönemi geçirip yeterli miktarda nişasta rezervine sahip olmalıdır.

* Budama ve Çırpma Zamanı

Genelde budama köklerde iyi rezerve edilmiş (depolanmış) nişasta miktarı ila çay ocaklarının dormant döneme girdiği zamandır. Çırpma uygulamasında çay ocaklarının dinlenme dönemine girmesi zorunluluğu yoktur.

Budama periyodunu etkileyen faktörlerin başında

* İklim ve toprak yapısı
* Hastalık ve zararlılar,
* Ocağın hasat tablası yüksekliği,
* Ocağın budama yaşı,
* Çay ocağının gücü ve tipi,
* Uygulanan kültürel tedbirler
* Çay bitkisinin yetiştiği rakım

Budamanın Faydası

* Verimsiz yapılaşmayı ve karışıklığa neden olan Odun kısmını yenilemek veya ortadan kaldırmak
* Vejetatif büyümeyi uyarmak veya teşvik etmek
* Köklerde depolanmış enerjiyi sürgün büyümesi için teşvik etmek
* Geçmişte oluşan düzensiz ve karışık dallanmanın kaldırılması
* Ekonomik toplama için toplama tablasını ideal yükseklikte tutmak
* Ocakları hastalıksız hijyen şartlarda geliştirmek ve büyütmek
* Hastalık ve zararlıların oranını azaltmak
* Düzenli ürün almak
* Budama ile dallanma (merkezleme) teşvik edilerek, ocaklar arasındaki boşlukları daha kısa sürede doldurmak.



Kaynak: Çaykur