Domates Yetiştiriciliği

1. GİRİŞ

Domates Peru civarında çıkarak muhtelif memleketlerde ve yaklaşık 1900 yıllarında Adana’da yetiştirilmeye başlanmıştır.

Ucuz ve bol vitamin kaynağı olan domates besleyici ve lezzetli özelliğinden dolayı dünyanın birçok ülkesinde en çok üretilen sebzelerdendir. Turfanda olarak yetiştirilebilmesi nedeni ile her mevsimde tüketilebilmektedir. İçinde A, B1, B2, C, K vitaminleri, niacin, protein, yağ, karbonhidrat, potasyum, kalsiyum ve demir bulunur. Taze olarak yenildiği gibi salça, domates suyu, konserve turşu, reçel, ketçap, şeklinde de değerlendirilebilmektedir. Tek yıllık bir bitkidir. 5-6 kg domatesten yaklaşık 1 kg salça elde edilebilir. 250-400 bin adet tohumu 1 kg gelir.

2. ÇEŞİTLER

Bölgemiz için en uygun çeşitlerden pearson ve Sc 2121 domates çeşitlerinin yetiştirilmesi önerilebilir. Bu çeşitle birlikte GAP-BKİB’nın 1987-1992 yılları arasında Şanlıurfa-Koruklu Tarımsal Araştırma İstasyonunda yaptırmış olduğu denemeler sonucunda da Sofralık-Start F1, Epona F1, Açık döllenen-Red Top, Sc2121, Kiraz domatesi denemelerinde de S.Million ve S.Gold gibi çeşitler tavsiye edilmektedir.

Pearson: Yuvarlağa yakın oldukça düzgün şekilli kırmızı renkli eti dolgun, çok lezzetli, şartlara kolaylıkla adapte olabilen çeşittir. Vejetasyon süresi uzundur. Sofralık olduğu kadar kuru maddece zengin olması ile salçalığa da fevkalade elverişlidir. Salça renginin tabii olarak kırmızı olması beğenilmektedir. 1 kg ortalama 7-9 adet gelmektedir. Nakliye ve Verticellium hastalığa karşı dayanıklıdır.

Sc.2121: Geçci ve erkenci çeşitlerinin olması üretimde devamlılığı sağlaması bakımından avantajlıdır. Ayrıca meyve kalitesi yüksek, nakliyeye dayanıklı yüksek verimli ve sofralık bir çeşittir.

3. İKLİM VE TOPRAK İSTEKLERİ

3.1. İklim İsteği

Domates ılık ve sıcak iklim meyvesidir. Soğuklardan çok zarar görür. Sıcaklık -2,-3 ° C düştüğünde bitki tamamen ölebilir. Gereğinden fazla sıcaklık ve nem ise bitkide hastalıkların meydana çıkmasına, sıcak ve kuru rüzgarlarda, fazla miktarda çiçek dökülmesine sebep olur.

Domateslerde normal bir gelişmenin meydana gelebilmesi için, sıcaklığın en az 16-19 ° C’lerde olması denemelerden anlaşılmıştır. Sıcaklık 13 ° C’nin altına düştüğünde olgunlaşmanın geciktiği ve mahsul miktarının çok azaldığı görülmüştür. Domates çiçek tozları 10 ve daha yukarı derecelerde, en iyi olarak 27 ° C civarında istenilen şekilde çimlenerek döllenme yapabilmektedir. Yüksek sıcaklıklarda bitki döllenme yeteneğini ve gelişmesini kaybetmektedir.

3.2. Toprak İsteği

Domatesin toprak isteği; kumludan killiye kadar her tür toprakta yetişebilir. Derin, geçirgen su tutma kabiliyeti iyi humus ve besin maddelerince zengin tınlı toprakları sever. Kumlu tınlı topraklarda erken ürün verir. Çorağa oldukça dayanıklıdır. En uygun toprak reaksiyonu pH 6.5 civarındadır.

4. YETİŞTİRME TEKNİĞİ

4.1. Ekim Nöbeti

Kışlık sebzelerden sonra domates ekilebilir. Baklagiller domates için iyi bir ön bitkidir. Domates dikilen bir yere, en az 5 yıl domates dikilmemelidir. Bölge’mizde domatesle nöbete girebilecek bitkiler pamuk ve buğdaygillerdir. En iyi ekim nöbeti; Buğday+2.ürün+Domates şeklinde uygulanabilir.

4.2. Toprak Hazırlığı

Domates bitkisi derin köklü bir bitki olduğu için, toprağın derin sürülerek, dikkatle hazırlanması gerekir.

Sonbaharda pullukla derince sürülen tarla ilkbaharda ve uygun tavda yine pullukla sürülür. Sürümle birlikte 2-4 ton yanmış ahır gübresi atmak yararlı olur. Sonra tırmık, tapan veya diskaro çekilerek kesekler kırılır.

Domates yetiştiriciliğinde sıra arası ve sıra üzeri mesafesi çeşidin yer ve sırık olmasına göre değişmektedir.

4.3. Ekim ve Dikim

Ekim yapılırken metrekareye 5-6 gr tohum gelecek şekilde sıravari veya serpme olarak yapılır. Sıravari en iyi yoldur. Ekimden sonra tohumların üzeri 1 cm kadar kalınlıkta harçla örtülür ve hafifçe bastırılarak süzgeçli kovalarla tohumların bulunduğu kısma inecek kadar çimlenme suyu verilir.

Yer domatesi için sıra arası 140-150 cm sıra üzeri 40-50 cm sırık domateslerde ise sıra arası 75-80 cm, sıra üzeri 40-50 cm olacak şekilde dikim yerleri hazırlanmalıdır.

Tohumlar çimlenip 5-6 yapraklı olduktan sonra hazırlanan karıklara 40 cm aralıkla fide çukurlarına son donların kalktığı Nisan ayının ikinci haftasında bu çukurlara fideler dikilir. Dikim, fidelerin 2/3’ü toprağa girecek şekilde yapılır. Daha sonra karıklara can suyu verilir. 3-4 gün sonra kontrol edilerek tutmayan fideler yenilenir.

4.4. Gübreleme

Uzunca bir vejetasyon süresi isteyen ve uygun şartlarda üzerinde sayı ve ağırlık itibarı ile bol mahsul bulunan domatesler yetiştirildikleri toprağın besin maddelerince zengin olmasını isterler. Domates yetiştiriciliğinde bilhassa erken mahsul almada fosforlu gübrelerin mühim rol oynadıkları bilinmektedir.

Bölgemizde Şubat ayı içinde önce dekara 2-3 ton iyi yanmış çiftlik gübresi, fosforlu gübre triple süperfosfat formunda ve dönüme 22 kg olarak verilmelidir. Bu gübre dikimle beraber açılan bantlara serpilir. Azotlu gübre amonyum sülfat formunda ve dekara 56 kg olarak serpme şeklinde yarısı dikimle diğer yarısı da birinci sulamadan önce toprağa hafifçe serpilir.

4.5. Sulama

Kültür bitkileri arasında bilhassa meyveleri yenen sebzelerde sulama, tohumların çimlenme devresi, gelişme devresi ve nihayet mahsul devresi olmak üzere başlıca üç esas devrede önemli rol oynar.

Domates yetiştiriciliğinde bitkiler üzerinde ilk meyveler görülünceye kadar mümkün mertebe sulamadan kaçınılır. Bu devreye kadar çapa yapılır. İlk meyveler görüldükten sonra sulama önem kazanır ve mevcut şartlara göre uygun periyotlarla yeteri kadar sulama yapılmalıdır. Nihayet olgunluk devresine girip hasat başladıktan sonra bu devrede pratik bir kaide olarak her toplamayı takiben mutlaka su verilmelidir.

Sulama yapılırken mümkün mertebe suyun bitkinin yapraklarına değmemesine özen gösterilmeli yoksa yapraklar çamurlanır ve hastalığa yakalanması kolaylaşır.

Bölgemizde domatesin su ihtiyacı genel olarak şöyle bir dağılım gösterir;

* Mayıs ayında 10 gün arayla 3 su
* Haziran ayında 7 gün arayla 4 su
* Temmuz ayında 6 gün arayla 5 su
* Ağustos ayında 7 gün arayla 4 su
* Eylül ayında 15 gün arayla 2 su olmak üzere toplam 18 su verilmelidir.

4.6. Bakım

Fideler esas yerlerinde gelişmeye başladığı andan itibaren yaklaşık 2 hafta sonra birinci çapa yapılır. Birinci çapadan 2-3 hafta kadar sonra ikinci çapa yapılır. Yabancı otlar yok edilir. Kaymak tabakası kırılır ve toprağı havalandırmak topraktaki rutubeti muhafaza etmek maksadıyla sıra aralarında birkaç defa çapa yapmak çok faydalıdır.

Ayrıca sulamada su yolu üzerine düşen dallar masura üzerine alınır ve boğaz doldurma işlemi yapılır.

5. Hastalıkları, Zararlıları ve Mücadelesi

5.1. Domates Hastalıkları

Domates hastalıklarını etmenlerine göre fizyolojik ve virüs gibi patojenlerin sebep olduğu patojenik hastalıklar olmak üzere iki gruba ayırabiliriz.

Fizyolojik etmenlerin sebep olduğu arazlar:

* Güneş yanığı, çiçek dökülmeleri, meyvelerde çatlama, çiçek burnu çürüklüğü, su ve toprakla temas eden meyvelerde diğer patojenlerle beraber çürümelerdir.
* Bunlar daha çok; çevre şartlarından, fazla sulamadan ve beslenme bozukluğundan ileri gelmektedir. Ayrıca solgunluk hastalığı, Antroknoz, erken yanıklık gibi hastalıklar görülebilir.

Solgunluk

Bitkide toprak üstü aksamının turgor durumunu kaybetmesi sonucunda solması dal ve yaprakların toprağa doğru sarkması şeklinde kendini gösterebilir.

Bunun için; sertifikalı temiz tohum kullanmak tohumları ilaçladıktan sonra ekmek, konukçu olan bitkiyi en az iki sene münavebeli yetiştirmek bir mücadele metodudur.

Antroknoz

Olgun meyvelerde hafif batık, sulanmış dairesel lekeler görülür. Yaşlı lekeler 12 mm çapında koyu ve deri gibidir.

Erken Yanıklık

Yaşlı yapraklar üzerinde 6-12 mm irilikte ölü lekeler oluşur. Kahverengi ve düzgün halkalar şeklindedir.

Mildiyö

Yapraklar üzerinde küçük soluk yeşil ya da sarımsı lekeler belli eder ve yayılarak siyahlaşır. Bitkinin ölümüne neden olur.

Bunlar için etkili madde zıneb maneb olan ilaçlar kullanılmalıdır.

5.2. Zararlıları

Dana Burnu

Fidelerin kök boğazı kısımlarından kemirerek kurumalarına neden olur. Kepekli ilaçla mücadele yapılmalıdır.

Kırmızı Örümcek

Yaprakların öz suyunu emerek bitkilerin gelişmesine yaprakların sararıp, kuruyup, dökülmesine sebep olur.

Yaprak bitleri, Bozkurtlar, kök ur nematodu domates için birer zararlıdır. İlaçla mücadelesi yapılabilir (Malathion, Acorisıtin önerilebilir). Ayrıca bitki koruma şubesine başvurulmalıdır.

6. Hasat, Harman ve Depolanması

Domates sabahları veya akşam üzeri toplanır. Hasat çeşidin erkenciliği, yetiştirme, bakım şartları ve gönderilecek pazarın uzaklığı gibi çeşitli faktörler göz önünde tutularak hasat yapılmalıdır.

Mahallinde değerlendirilecek veya yakın pazarlara gönderilecek domatesler büyük bir çoğunlukla ya tam olum devresinde veya buna çok yakın bir devrede toplanır.

Buna karşılık uzak pazarlara gönderilecek domatesler yolda geçecek süre ve olgun domateslerin ambalaj kapları içerisinde, sarsıntı veya tazyik neticesinde çatlamaları ve ezilmeleri düşünülerek, kırmızı, pembe hallerinde toplanır.

Meyvelerin koparılması gelişigüzel yapılmamalıdır. Bilhassa olgun domateslerin koparılmasında meyve avuç içerisine alınarak sapı etrafında hafifçe döndürülmek suretiyle ya küçük sapı ile birlikte veya sapsız olarak zedelenmeden koparılmalıdır. Kasaları fazla üst üste gelmemek kaydıyla düzgünce yerleştirilmelidir.

7. Verim ve Maliyet

Verim

Açıkta domates üretiminden 3600-4000 kg/da ürün alınmaktadır.

Maliyet

Bir dekar domates üretimi için 206.78 sa/da insan işgücü, 2.22 sa/da makine işgücü gerekmektedir.

Yazlık sebzeler grubunda yer alan domates, meyvesi yenen bir sebzedir. Sebzeler içinde çok fazla tüketim alanı bulunan domates ihtiva ettiği çeşitli mineraller ve vitaminler ile insan sağlığı için en yararlı gıda maddelerinden birisidir. Domates taze tüketiminin yanında işlenmiş olarak salça ketçap, konserve sanayinde ve dondurulmuş olarak da kullanılmaktadır. Üretimde tüketim amaçlarına göre sofralık ve sanayi çeşitleri kullanılır.

YETİŞTİRME İSTEKLERİ

Domates ılık ve sıcak iklim sebzesidir. Yetiştirme devresinde sıcaklığın en az 15-19° C olması gerekir.

TOPRAK İSTEKLERİ ve GÜBRELEME

Domates seçici olmamakla beraber süzek, organik maddece zengin, kumlu ve kumlu tınlı topraklarda en iyi gelişmeyi gösterir. Kumlu tınlı topraklarda erkencilik yüksektir. Sanayi domatesi yetiştiriciliğin-de tınlı, killi-tınlı ve milli-tınlı topraklar tercih edilir. Domates ile aynı familyadan olan biber ve patlıcan arka arkaya aynı tarlaya ekildiğinde hastalık ve zararlıların artması ve besin maddelerinin azalmasına neden olduğundan bunların dışında bitkilerin yetiştirilmesi gerekir. Münavebede, baklagil bitkileri kullanarak yapılan yeşil gübreleme, toprağa organik maddenin yanında, bitkiye yarayışlı azot gibi maddeler de sağlamış olur. Domates yetiştirilecek tarla sonbaharda derin ilkbaharda yüzlek olarak sürülür. Diskaro veya rotavatörle işlenerek toprak dikime hazırlanır. Derin sürümden önce dekara 3-4 ton yanmış çiftlik gübresi verilir. Gübrelemeden önce toprak analizini yaptırmak ve bu sonuçlara göre gübreleme yapmak gerekir. Fosforlu gübre ilkbaharda sürümden önce pulluk altına, potasyumlu gübrenin 2/3'ü ile azotlu gübrenin 1/3’ü dikimle birlikte verilmelidir. Potasyumlu gübrenin kalan miktarı ile azotlu gübrenin 1/3’ü ilk meyve tutumunda, kalan kısmı ise, ilk hasattan sonra verilmelidir.



YETİŞTİRİCİLİĞİ

Domates bitkisi genelde fidelerinin sıcak yastıklarda yetiştirilmesi ile üretilirse de özellikle sanayi için üretim yapıldığında tarlaya doğrudan tohum ekimi de. mümkündür. Tarlaya doğrudan tohum ekimi için toprak sıcaklığının en az 14°C olması ve tohum yatağının çok güzel hazırlanması gerekir. Dikim için en uygun fide büyüklüğü fidelerin 15 ila 20 cm uzunluk ve kurşun kalem kalınlığını aldığı zamandır. Uygun koşullarda bu büyüklüğe 6 haftada ulaşırlar. Fide dikiminde geniş alanlarda makineli dikim yapılabilir. Makineli dikimde tarla hazırlığı çok önemlidir. Sıra arası ve üzeri mesafeler, sırık domates çeşitlerinde 60x40, cm yer çeşitlerinde 120 ila 135x50 cm, Topraksız fidelerin dikiminde plantuvar topraklı dediğimiz saksı veya siyah naylon torba içinde yetiştirilen fidelerin dikiminde ise çapalar kullanılır. Dikilen fidelere dikimden hemen sonra bolca can suyu verilir. Domates fidelerinin ilk çapaları tarlaya dikimden 10 ila 20 gün sonra yapılır ve fidelerin kök boğazları toprakla doldurulur. Birinci çapadan iki ila üç hafta sonra ikinci çapa yapılır. Fidelerde ilk meyveler görülünceye kadar sulamadan kaçınılmalıdır. Sulama toprakta rutubetin iyi bir seviyede olmasını sağlayacak şekilde iklim ve toprak özellikleri dikkate alınarak yapılır. En iyi sulama sistemi damla sulama sistemidir. Karık sulama yapılacaksa fazla taşırmadan sulama yapılır. Sırık domates çeşitlerinde budama kaliteli ürün elde etmek için şarttır. Tarlada yetiştirilen sırık domateslerde koltuk alma şeklinde uygulanır. Koltuk bitki gövdesi ile ana yaprakların birleştiği yerden yeni sürgünlerin koparılmasıdır. Her 15 günde bir tekrarlanır. Sırık domates bitkileri 30 ila 35 cm kadar boylandığında 10 cm kadar uzağına bir herek yerleştirilerek fideye destek sağlanır. Herekler dipten itibaren rafyayla yan yatmış 8 rakamı şeklinde bağlanır. Bağlama işlemi bitkiler boylandıkça her 30 ila 35 cm’ de bir tekrarlanır.

HASAT

Domates hasadı çeşidin erkenciliği yetiştirme koşullarıyla gönderilecek pazarın uzaklığına göre değişik olum devrelerinde yapılır. Hasat yakın pazar için tam olum, uzak pazar için pembe veya yeşil pembe olum devrelerinde yapılamalıdır. Ayrıca yetiştiricilik yapılan alanlar çok geniş ise, makineli hasat yapılması uygundur.

Domates Çeşidi (ŞENCAN-9)

Manalucie ve Rheinlands Ruhm çeşitlerinin melezlemesi ile elde edilmiş sofralık sırık bir domates çeşididir. 1970 yılında tamamlanan ıslah çalışması sonucunda elde edilmiştir. Bitkisi 113 cm'ye kadar boylanmaktadır. Meyveleri yuvarlak kırmızı renkte, sap çukuru biraz gölgeli ve 200 gram ağırlığında olup, yağışlı dönemlerde çatlama görülebilir. Orta erkenci olan bu çeşidin dekara verimi 7 ton'dur.