Bahçe Bitkilerinin Biyolojik Özellikleri

Çiçekli bitkilerden (Spermatophyta) olan bahçe bitkileri kapalı tohumlular (Angiosperm) sınıfına girerler. Sürgünleri (kuşkonmaz), yaprakları (ıspanak, marul), kökleri (havuç, turp), soğanları (soğan, pırasa) ve çiçekleri (karnabahar, enginar) yenilen sebzeler dışında kalan diğer sebze türleri ile meyve türlerinin büyük bir çoğunluğu meyveleri veya tohumları (fasulye, bakla, bezelye; Antep fıstığı, fındık, ceviz, badem) için yetiştirilirler.

Çiçekleri ve tohumları yenen bahçe bitkilerinin sayıları az olmakla birlikte, çiçek ve tohumlar meyve oluşumu ve gelişimi ile generatif (tohumla, seksüel) üretim için gerekli organlardır. Bu nedenle meyve ve tohumların ve bunların orijini olan çiçeklerin, bahçe bitkileri yetiştiriciliğinde önemli bir yeri vardır.

Generatif gelişmeyi düzenleyen çiçek, meyve ve tohumların morfolojik yapılarının; biyolojik, sitolojik ve hatta fizyolojik özelliklerinin yetiştiriciler tarafından bilinmesi büyük bir önem taşımaktadır. Çiçeklerin oluşumu ve gelişimi, meyve ve tohum oluşumunda tozlanma ve döllenmenin ilke ve mekanizmalarının bilinmesi, kültürel işlemlerin bilinçli bir şekilde yapılarak verim ve kalitenin artırılmasında yardımcı olmaktadır.

Çiçeğin orijini

Çiçekler generatif organlardır ve esas görevleri bitkilerin neslini devam ettirmektir. Çiçekli bitkiler yaşamlarının bir döneminde çiçek tomurcuklarının oluşumu ile üretken (reproductive) döneme geçerler. Bu geçiş dönemi, türlerin kalıtsal yapılarının kontrolü altında olan içsel faktörler ve çevre koşulları tarafından belirlenmektedir.

Bahçe bitkilerinde ilk çiçeklerin oluşumu veya generatif olgunluğa geçiş bir veya iki yıllık otsu bitkilerde (domates, lahana, çilek, vb.) 1. veya 2. yılda gerçekleşirken; bu süre meyve ağaçları gibi çok yıllık ve odunsu bitkilerde 2. ile 7. yıl (Antep fıstığında) arasında değişmektedir. Verimsiz geçen bu süreye "gençlik kısırlığı" denilmektedir.

Generatif olgunluğa gelen bitkilerde vegetatif tomurcuklardaki meristemler, fizyolojik ve biyokimyasal değişimlerin etkisi ile çiçek meristemlerine dönüşürler. Morfolojik olarak gözlenemeyen, fakat kuramsal olarak kabul edilen bu değişim safhasına "fizyolojik ayrım safhası" denilmektedir. Vegetatif tomurcukların çiçek tomurcuğuna (generatif tomurcuk) dönüşmesini ifade eden fizyolojik ayrım safhasından sonra, çiçek tomurcuklarında morfolojik farklılaşma başlar. İlk görülebilir farklılaşma büyüme konisinin daha geniş ve düz bir şekil almasıdır (Şekil 3.1). Morfolojik yapıda görülen bu ilk farklılaşma safhasına "morfolojik ayrım safhası" denilmektedir.

Bahçe bitkilerinde fizyolojik ve morfolojik ayrım zamanı büyük ölçüde tür ve çeşitlerin kalıtsal yapıları tarafından düzenlenmektedir. Bu nedenle, türler arasında belirgin farklılıklar görülmektedir. Örneğin fizyolojik ayrım safhası elmalarda yaz başlarında, şeftalilerde yaz ortasında, erik ve kayısılarda ise yaz sonunda gerçekleşmektedir. Ayrıca fizyolojik ve morfolojik ayrım tarihleri, çevre koşullarının etkisi ile yıldan yıla değişmektedir. Fizyolojik ayrım safhasından önce uygulanacak bazı kültürel işlemler ya da özel uygulamalarla (hormon uygulamaları gibi) çiçek tomurcuğu oluşumunun önlenmesi ya da artırılması olanağı vardır.

Morfolojik ayrım safhasından sonra çiçek tablasını (receptacle) oluşturacak olan büyüme konisi üzerinde, dıştan merkeze doğru sırasıyla çanak yaprak, taç yaprak, erkek organ ve dişi organ taslakları oluşmaktadırlar. Şekil 3.2'de kayısı çiçek tomurcuklarında organ taslaklarının oluşumu ve gelişimi görülmektedir. Dört sıra halinde oluşan ve birbirinden farklı şekillerde gelişen bu organlar aslında değişikliğe uğramış yapraklardır. Bu organların gelişme ve son şekillerim alma süreleri türe, çeşide ve ekolojik faktörlere göre değişmektedir. Erkek ve dişi organlarda gametlerin oluşması ile çiçekler açılmaya hazır duruma gelirler.





Çiçek tomurcuklarının yapıları ve oluştukları yerler türlere ve çeşitlere göre değişmektedir. Bazı çiçek tomurcuklarında sadece çiçekler bulunur. Bu tomurcuklara "basit tomurcuk" denir. Bu tomurcuklarda kayısı, şeftali ve bademde olduğu gibi sadece bir çiçek; erik, kiraz ve vişnede olduğu gibi birden fazla (2-4) çiçek (inflorescence) bulunur. Bazı çiçek tomurcuklarında çiçekli sürgünler oluşmaktadır. Bu tomurcuklara da "karışık tomurcuk" denilmektedir. Çiçek ve yaprakların bir arada olduğu bu tomurcuklarda, ayvada olduğu gibi bir tek çiçek, ya da elma, armut ve kivide olduğu gibi 5-8 çiçek (inflorescence) bulunmaktadır.

Çiçek tomurcukları bir yıllık dallarda (Antep fıstığı, fındık, şeftali, badem, incir, zeytin), bir veya iki yaşlı dallarda (kiraz, vişne), bir veya daha yaşlı dallarda (kayısı), iki ve daha yaşlı dallarda (erik, elma, armut) oluşabilmektedirler. Ayvada, kestanede (erkek ve dişi) ve cevizde (dişi çiçekler) çiçek tomurcukları o yılın sürgünleri üzerinde oluşmaktadırlar (Şekil 3.3). Çiçek tomurcukları elma, armut, ayva ve ceviz (dişi çiçekler) türlerinde tepe tomurcuğundan (Şekil 3.3), diğer meyve türlerinde ise yan tomurcuklardan meydana gelmektedirler.

Asmalarda tomurcuk yapıları meyvelerden farklıdır. Bunlarda gözler vardır. Gözler, birden fazla sürgün yatağı ile bu sürgün yataklarını olumsuz çevre koşullarından koruyan koruyucu pullardan oluşmuşlardır. Tomurcuklar ise gözlerden farklı olarak tek bir sürgün yatağından meydana gelmişlerdir.

Asmalarda gözler yapılarına, orijinlerine, bulundukları yere ve sürme zamanlarına göre değişik şekillerde smıflandınlabilmektedir. Bulundukları yere ve sürme zamanlarına göre gözler "aktif tomurcuklar", "kışlık gözler" ve "adventif gözler" olarak sınıflandırılırlar. Bu sınıflandırma, diğer sınıflandırma şekillerini de içermesi nedeniyle bağcılıkta daha çok kullanılmaktadır.

Aktif tomurcuklar, yazlık sürgünler üzerinde, yaprak koltuklarında, kışlık gözün yanında bulunurlar ve oluştukları aynı vegetasyon döneminde sürerler. Aktif tomurcuğun sürmesiyle meydana gelen sürgüne "koltuk sürgünü", bu sürgünler üzerinde oluşan salkımlara da "neferiye" adı verilmektedir. Vegetasyon dönemi uzun olan yörelerde yaz ortasında oluşan bu salkımlar olgunlaşarak ikinci bir ürün meydana getirirler.



Kışlık gözler ise, oluştukları yıl sürmeyip, kışı dinlenme halinde geçirdikten sonra ertesi vegetasyon döneminde süren gözlerdir. Verimli olan bu gözler, salkım ve yaprak taslaklarını içerirler. Kışlık gözlerin sürmesiyle oluşan sürgünlere "yazlık sürgün" adı verilmektedir. Yazlık sürgünler üzerinde, boğum ve boğum aralan, sülük, yaprak, koltuk sürgünü, göz, çiçek ve meyve salkımları ve sürgün ucu bulunur.

Adventif gözler, omcanm gövde ve yaşlı kollarında bulunan ve varlıkları ancak sürdükleri zaman anlaşılabilen gözlerdir. Bu gözlerin sürmesiyle oluşan sürgünlere de "filiz", "obur"; toprak altındaki gözlerden sürmüşlerse "piç" adı verilmektedir.



Kaynak: Genel Bahçe Bitkileri - Prof.Dr Atila GÜNAY

Böyle açıklayıcı kaynaktan yararlanmak çok güzeldi. Teşekkür ederiz

Çok değerli bilgiler.Elinize sağlık teşekkürler.