Peyzaj Planlamanın Temel Prensipleri

Kısaca çevre düzenleme sanatı olarak bilinen peyzaj planlamada amaç, insanların şehir veya kırsal alanlarda kültürel, estetik ve ekonomik yönden daha güzel ve verimli bir yaşama ortamı hazırlamaktır. Manzara olarak da bilinen peyzaj çalışmalarında temel unsur insandır. Peyzaj, insanların sebep olduğu doğal tahribatları onarır ve insanların tabii peyzajın zengin ve enerjik unsurları ile tam bir uyum içinde çalışmasını düzenler. Peyzaj planlamada asıl hedef belli bir alanın planlanması değil il, bölge hatta ülkelerin tanzim edilmesidir. Yaşadığımız en dar ortamlar olan evlerimizin gerek mimari özelliklerine gerekse insanların zevk ve isteklerine göre bitkilerle düzenlenmesinden başlayarak, bina çevresinin, mahallenin, geniş alanların düzenlenmesi ile başlayan peyzaj planlama ileri aşamada şehirlerin hatta ülkenin düzenlenmesine kadar ulaşmaktadır.

İnsanoğlu her şeyin mükemmel olmasını ister. Bu aşamada yaşadığı çevrenin de düzenli, huzur verici ve rahat olması yönünde düzenlemeler başvurur. Çevre düzenleme, çevremizin farkına varılması, yaşanılan çevrenin huzurlu olması, çevredeki güzelliklerin ortaya çıkarılması ve çevre ile yaşamaktan zevk almak amacıyla yapılan bir uygulamadır. Gün geçtikçe yok olan yeşil alanlar, doğal ortamlar yapay da olsa çevre düzenlemeler ile geri kazanılmaya çalışılmaktadır. Doğal denge özellikle 20. Yüzyılın başlarından itibaren hızla ve acımasız bir şekilde tahrip edilmeye başlanmıştır. Maddi gelir getiren her şeyi kuralsızca harcayan, dağlan, ovalan, nehirleri dereleri, ormanları, ağaçları ve denizleri tahrip eden ve kirleten insanoğlu huzurlu ortamlar oluşturmak için büyük ve pahalı müdahaleler yapmak zorunda kalmaktadır.

Yaşadığımız çevreyi daha çok bozmadan öncelikle kirliliği ortadan kaldırmalı sonra yok olan güzel çevre yeniden oluşturulmalıdır. Mükemmeli ve en güzeli isteyen insan, önce kendini sonra da çevresini güzelleştirmeli, gelecek kuşaklara iyi ve yaşanabilir bir çevre bırakmalıdır.

Osmanlı Mimarisinde bahçe düzenleme sanatı bakımından tam bir simetri görülürken İngiltere gibi Avrupa ülkelerindeki peyzaj planlamalarda doğa

taklit edilmiştir. Simetri olmayan bu modem sistemlerde düşünce ufkunuza göre değişiklik yapabilir, iç içe girmiş olsa da ahenkli düzenlemeler yapabilirsiniz.

Bahçe düzenlemenin kesin ve katı kuralları yoktur, çünkü zevk bireysel bir konudur. Bahçe düzenlemede başarı bahçeden beklenen işlevi yerine getirecek ve görsel açıdan güzel bir görüntü sağlayacak uygun bitkilerin seçilmesine ve bu bitkilerin gerek kendi aralarında gerekse diğer bahçe elemanlarıyla güzel bir ahenk oluşturacak şekilde yerleştirilebilmesine bağlıdır.

Herdem yeşil bitkiler ve yaprak dökenlerin görsel etkileri farklı olup farklı amaçlar için kullanılırlar. Herdem yeşil bitkiler olarak Çam, Göknar, Ardıç gibi iğne yapraklılar (kozalaklılar) ile Çoban püskülü, (Ilex spp.) zakkum (Nemim spp.), kocayemiş (Arbutus spp.) ve buna benzer düz-derimsi yapraklara sahip bitkiler anlaşılmaktadır. Herdemyeşil bitkiler yıl boyunca ve aynı formda yeşil yapraklara sahiptirler ve yaprağını döken bitkilere göre peyzaj içinde sabit bir yapı oluştururlar. Çoban püskülü ve zakkum gibi herdemyeşil bitkiler çiçek açsa da asıl kullanılmaları sürekli olan yeşil yapraklarından dolayıdır Yaprağını döken bitkilerden bazıları (Sığla, Akçaağaç) sonbahar yaprak renklerinin mükemmel görüntülerinden dolayı peyzajda kullanılmaktadırlar Yaprağını döken türler ilkbaharda, yaz aylarında ve kısmen sonbaharda rengarenk çiçekler açarlar. Dekoratif meyveler ise yaprak döken türlerde bahçenize ayrı bir dekor oluşmasını sağlar. Kelebek çalısı ve bazı meyveli türleri seven kuş gibi hayvanların da bahçenizi ziyaret etmelerini sağlarlar.

1. Peyzaj Planlamanın Temel Prensipleri

Plastik veya seramik sanatında olduğu gibi peyzaj sanatında da teknik son derece önemlidir. Arazinin seçimi, kazı ve dolgu yapılacak alanların belirlenmesi, spor veya oyun alanlarının tespiti, duvarlar, merdivenler, gezi yollan ile düzenlemede kullanılacak bitki tür, çeşit ve modellerinin seçimi dikkatli bir şekilde yapılarak bilimsel ve teknik olmalıdır. Örneğin, Karadeniz Bölgesinin bol yağışlı ve asitli topraklarına adapte olmuş ormangülünü (Rhodedendron spp.) Orta Anadolu'nun soğuk, kurak iklimi ile kireçli topraklarında yapacağınız peyzaj planlamalarında kullanmazsınız. Aynı şekilde, Akdeniz İklimine adapte olmuş maki türü bitkileri de İç Anadolu veya Doğu Anadolu Bölgelerindeki planlamalarda kullanmanıza teknik izin vermez. Peyzaj planlamalarında teknik olarak, toprak faktörü, sıcaklık, ışık, su ve yağmur, rakım, hastalık ve zararlılara dayanıklılık gibi konular dikkatli bir şekilde gözden geçirilmeli ve bitki seçiminde bulunulmalıdır. Kısaca belirtmek gerekirse, peyzaj planlamalarında kullanılacak olan canlı veya cansız materyaller bilimsel ve teknik esaslar dikkate alınarak seçilmelidir.

1.1. Statik ve Konstrüksiyon

Peyzaj çalışmalarında mimari yapı elemanlarının statik ve konstrüksiyon esaslarına göre hesap ve inşa edilmeleri gerekir. Mimari yapı elemanları, taşınacakları yükün hacim ve ağırlığına göre seçilmelidir.

1.2. Çevreye Uygunluk

Her çevre kendi bünyesi, karakteri ve fizyonomisine uygun elemanları daha kolay kabul eder. Çevreye yabancı görünen canlı veya cansız her türlü yapı elemanı yadırganır ve çevre ile uyumsuz kalır. Örneğin, hemen her mevsim yağmur alan Karadeniz Bölgesi'nde palmiye, kaktüs ve yucca (avize çiçeği) gibi kurak iklim bitkileri kullanılarak bahçe tesisi teknik olarak mümkün olsa bile çevreye uyum bakımından hata yapılmış olur. Kalabalık ve sıkıcı olan şehirlerde oluşturulan çevre düzenlemelerinde yabancı orijinli süs bitkileri tek veya gurup halinde uyum içinde kullanılabilirken kırsal alanlarda yabancı kalırlar. Bir bölgenin doğal ve kültür peyzajının fizyolojik görünümleri arasında fark olduğu gibi, aynı bölgenin şehir ve kır peyzajlarının görünümleri arasında da çok önemli farklar vardır.

1.3. Proporsiyon

Peyzaj planını oluşturan unsurların, plan dahilinde belli bir düzene göre dağıtılması, plan kısımları arasında kitle, satıh ve hacim bakımından uygun ve güzel bir ahengin olması proporsiyonun iyi olduğunu gösterir. Bir planda ev, garaj, teras, havuz, yollar,ağaçlar,çalılar, çim alanlar ve çiçekler arasında yoğunluk, kapladıkları alan ve yüzey bakımından uyumlu oranlar saptanmalıdır ki planın proporsiyonu iyi olsun.

1.4. Denge

Peyzaj planlarında sağlamlık, emniyet, rahatlama ve sükunet hissini ifade eder. Dengenin oluşumunu sağlayan vasıta eksendir. Peyzaj planlamalarında genel olarak iki tarafına ağaç dikilmiş, insan ve vasıta trafiğine açık bir yol (Alle), bir su kenarı, bir park veya şehir yolu eksen olarak kabul edilmelidir. Eksenin sağ veya solundaki elemanların birbirinin aynı veya farklı olması iki tip denge meydana getirir. Formal (Simetrik) denge, informal (asimetrik) denge. Her iki denge şekli de kullanılabilmektedir. Ancak, formal denge'nin uygulanması çok daha kolaydır. Mimari düzenlemelerde kullanılacak formal denge etkili, düzenleyici ve yöneticidir. Ancak, mekanik bir görüntünün oluşmasına sebep olur ve suni karaktere sahip olduğundan monotonluk yaratır

1.5. Dikkati Çekme ve Vurgu

Peyzaj planlamalarında her planın bir "ana görüş noktası" olmalı ve bu noktaya vurgu yapılarak veya dikkat çekilerek ilgi uyandırılmalıdır. Dikkat çekme noktası olmayan peyzaj planlan genelde başarısız düzenlemelerdir. Planın dikkat çekme noktasından itibaren tüm detaylar önem sırasına göre dizilir, düzene sokulur. Vurgu, şekil, hacım, çizgi ve renk bakımından zıtlıklar (kontrast) meydana getirilerek sağlanır. Örneğin, koyu yeşil ve sık dokulu olan koniferlerin önüne açık renkli huş, zeytin veya iğde ağacı dikilirse vurgu sağlanmış olur. Sert, büyük ve yeşil yapraklara sahip olan kauçuk (Ficus elastica ) bitkisine kontrastlık sağlamak için zeminin renginin kırmızı-açık sarı olması gerekmektedir.

1.6. İfade Gücü

Peyzaj planlamalarında kullanılan malzemenin çeşidi, ortaya çıkacak olan düzenlemenin ifade gücünü etkiler. Malzemelerin ifade güçlen farklıdır. Tay malzemeler devamlılık ve dayanıklılığı, ahşap malzemeler narinlik ve hafifliği, demir malzemeler incelik ve kuvvetliliği ifade eder. Bu malzemelerin herhangi biri ile diğerini taklit etmek plandaki ifade gücünün azalmasına sebep olur.

1.7. Dizi, Ritim, Tekrarlama

Ritim bir hareket ifadesidir. Herhangi bir düzenlemede göz öncelikle ana (temel) görüş noktasına odaklandırılır, sonra normal bir tekrarla hareket sağlanarak peyzaj düzenleme ile oluşturulan düzenin tümü kavrandırılır. İnsan tarafından bilinçli olarak düzenlenen bir ortamda elemanlar o şekilde sıralanmalıdır ki gözlemci bu diziyi sonuna kadar takıp etsin ve sonuca varsın.

1.8. Renk ve Renk Harmonisi

Gerek canlı, gerekse cansız unsurlarda renk insanı en çok cezbenden,etkileyen ve kontrol altına alabilen peyzaj unsurudur. Çiçekli ağaçlar, çalılar ve bazı yer örtücü bitkiler çiçekli dönemlerinde parlak ve rengarenk görüntü verirler. Sürekli çiçek açan peyzaj bitkisi sayısı çok azdır. Çiçek açmayan çalılar, çit bitkileri hatta yer örtücüler ise sıkıcı olmayıp yapraklar, filizler, kabuklar, meyveler, gövde ve dallar renk unsuru olarak peyzaj planlamalarında rahatlıkla kullanılabilir. Bir bitkide en uzun süren renk etkisi yapraklarından gelenidir. Herdemyeşil bitkilerle yaprağını döken süs bitkileri yeşilin hemen tüm tonlarını yapraklan ile planlamacıya sunarlar Gerek gelişme periyodu içindeki gerekse sonbaharda oaldıkları yaprak rengi ile süs bitkilerinden harika kompozisyonlar yapılabilir.

Peyzaj sanatında yapı elemanlarının düzen ve kompozisyonlarında en önemli unsurlardan biri renktir. Rengin uygun olarak seçilmesi ile kompozisyonun değeri artar ve ifade gücü yükselir. Renkler 1. ve 2. renkler olmak üzere iki gurupta incelenir. Birinci renkler ana renkler (kırmızı, sarı ve mavi) olup diğer tüm renkler bu renklerin farklı oranlarda karıştırılmasıyla elde edilir. İkinci guruptaki renkler ise iki ana rengin eşit oranda karıştırılması ile elde edilir. Her iki gurupta yer alan toplam 6 renk, 6 standart renk olarak kabul edilmektedir.

Peyzaj planlamada kullanılan renkler sıcak (sarı, kırmızı ve turuncu), soğuk (mavi, yeşil ve mor) ve nötr (siyah, beyaz ve gri) olmak üzere de üç gurupta incelenebilir. Sıcak renkler canlı ve parlak olup insanların yaklaşmasını sağlar. Soğuk renkler ise uzaklaştırma özelliğine sahip olup serinlik oluştururlar ve yanlarında bulunan nesnelerin olduğundan daha uzaktaymış gibi görünmelerini sağlarlar. Kan, güneş ve alevi hatırlatan kırmızı renk hareketli, dinamik ve kuvvetli bir renktir. Uzun süre seyredildiğinde sinirlerde gerginlik yapar. Özellikle hastane bahçelerinde toplu halde kırmızı renk veren çiçeklere yer verilmemelidir. Dinlenme ve gölge

alanlarda soğuk renkler kullanılmalı ki insana serinlik hissi versin. Yeşil renk genel olarak dinlendirici, mavi renk ise insanı düşünceye sevk eder.

Peyzaj planlamalarda kullanılacak bitkilerden çiçekli olanlar üzerinde çiçek varken renk seçiminde bulunulmalıdır Böylece renk bakımından hata yapılmamış olunur. Beyaza boyanmış bir evin önünde beyaz çiçek açan türler değil mor veya pembe çiçek açan zakkum, lale, kızılcık veya zambak seçilmesi kullanılan bitkilerin kaybolmadan istenen etkiyi yapmalarını sağlar. Mor renkli azelyaları kırmızı tuğla bir duvarın önüne dikerseniz karanlık ve solmuş görünürler. Aynı bitkiyi beyaza boyanmış bir zeminin önünde değerlendirerek etki gücünü artırmış olursunuz.

Renk kompozisyonu yaparken,

* Çevrenin yeşil rengi ile uyum içinde olmalı, doğal peyzajın ahengini bozacak büyük renk topluluklarına yer verilmemelidir.
* Renk çeşidi ve dozu iyi tespit edilmeli, dozun az veya fazla olması renk etkinliğini azaltır.
* Renkleri kullanırken ışık ve gölge durumu, objelerin ışığı yansıtma veya absorbe etme özelliklerine dikkat edilmelidir.
* Üç veya daha fazla renk kullanılacaksa bir tanesi daima dominant olmalıdır.
* Objelere derinlik vermek için uzaklaştırıcı renklen (mavi ve tonlarını), yaklaştırmak veya büyütmek için de turuncu veya kırmızı renkler kullanılmalıdır.
* Beyaz ve ara renkleri kullanarak tüm renkleri bir arada kullanmak mümkündür.
* Peyzaj planında boşluk de kesinti yaratacağından siyah ve koyu renklere çok fazla yer verilmemelidir.

1.8. Ölçü ve Fonksiyon

İnsan yaşantısı bir mekan içerisinde geçer. Peyzaj planlaması da bir mekan organizasyonudur. Bu mekan yalnız estetik ve güzellikleriyle his duygulara hitap eden bir ortam olmayıp aynı zamanda bir yaşama ve kullanma ortamıdır. Bu nedenle güzellik + fonksiyon peyzaj planlamada öne çıkan ilk iki temel unsurdur. Peyzaj düzenlemeleri güzel olmanın yanında kullanışlı ve istenen amaca hizmet etmelidir. Burada temel ölçü insandır ve planlamada yer alacak objelerin ölçülen insan ölçülerine uygunluk göstermelidir. Peyzajı yapılacak alandaki temel yapılarla çevrelerindeki bahçelerin şekil ve büyüklükleri kullanılacak bitkilerin ölçeklerini belirleyecektir. Geniş ve çok katlı bir evin yanlarına boylu ağaçlar dikilerek evin cüsse ve baskınlığı kontrol altına alınmalıdır. Küçük bir evin yanında ise büyük ağaçlar değil daha çok orta boy yapan türler dikilmelidir. Planlamada yer verilecek olan türlerin son boyutları dikkate alınarak objelere veya diğer bitkilere olan uzaklıkları ayarlanmalıdır. Küçük bahçelerde daha çok ağaçlar yerine yüzey örtücüler kullanılmalıdır.

1.9. Birlik veya Kompozisyon

Bir eseri oluşturan parçaların belli bir düzen içerisinde bir araya getirilme sanatıdır. Tertipte yer alacak objelerin birbirini tamamlayacak şekilde organize edilmeleri gerekir. Peyzaj sanatında iyi bir kompozisyon için yeşil yapı elemanları ile mimarı yapı elemanları arasında, iç mekanla dış mekan arasında uyum ve işbirliği sağlanmalıdır. Bitkiler arasında uyum, birbirine benzeyen veya birbiri ile ilişkisi olan materyalleri bir arada kullanarak sağlanır. Bitki kompozisyonu doku, şekil, renk ve büyüme özelliklen bakımından birbirine benzeyen bitkileri bir araya getirerek oluşturulmalıdır. Böyle bir kültür için süs bitkileri, orman ağaç,ağaççık ve çalıları ile bahçe bitkileri konusunda fazla bilgiye sahip olmayı gerekli kılar. Ayrıca, bitki ekolojisi ve sosyolojisi de bilinmelidir.

1.10. Yerleşim Planı

Bahçe düzenlemesinin mükemmel olmasının ilk aşaması tasarımın öncelikle kağıt üzerine aktarılması, sonra uygulamaya geçilmesidir. Yerleşim planı, evinizin ve avlunuzun veya planlamanın yapılacağı yeşil alanın ölçekli olarak çizilmiş bir taslak veya diyagramıdır. İyi bir plan için dikkatli bir gözlem ve zaman gerekir. Çünkü planlamaya tabı tutulan alanda gölgede kalan, tam ışık alanlar, kışın soğuk biriktiren kısımlar iyi belirlenmelidir. Işık ve rüzgar durumu dikkate alınarak işaretlemeler yapılmalı ve bu özelliklere uygun bitkiler seçilmelidir. Ortanca gölge ortamı severken Oya ağacı (Begonvil spp.) ise tam güneş alan ortamları sever. Eğer bunları istekleri dışında bir ortama dikerseniz peyzajda istenen sonucu alamazsınız. Konik ladin ve benzeri türler rüzgardan hiç hoşlanmaz. Sürekli rüzgar alan bir yerde planlama yapılacaksa rüzgar kıran çitler oluşturulmalıdır. Düzenleme yapılacak bahçe dağ, göl, deniz, koy, orman veya ırmak gibi manzaraya açık bir yönü olabilir. Bu yön işaretlenmeli ve peyzajda yer verilecek bitki türlerinin ileride manzarayı kapatmaması için gereken tedbir alınmalıdır. Çok geniş alanlarda yapılacak düzenlemelerde ise toprak tipleri, toprak derinlikleri, bataklık, kurak veya sulu alanların doğru olarak saptanması gerekir ki bu bölgelere uygun bitki türleri dikilebilsin.

Peyzajı yapılacak alanın mevcut durumu (evi garaj, havuz, yükseltiler, binalar, çukur alanlar, yollar v.s.) bir grafik kağıdı üzerine ölçekli olarak işlenir ve bu grafik çoğaltılarak mevcut veriler ışığında çok farklı tasarım planları yapılabilir.

1.11. Doku

Dokunma ve görme duyusu üzerine doğrudan etki eden bir faktördür. Yaprak ölçüleri, rengi, biçimi, yaprak alt ve üst yüzeylerinin görüntüsü, yaprakların sıklığı, sap uzunlukları, rüzgardaki hareketleri dokuyu oluşturur. Yaprakları küçük olan çiçekli bitkilerin dalları da ince ise dokuları mükemmel demektir. İğne yapraklıların birçoğu yaprağını döken türler gibi hoş bir dokuya sahiptirler. İri yapraklı türler ise kışın yaprağını döktükten sonra farklı bir dokuya bürünürler. Çoban püskülü (Ilex spp.) küçük ve hoş dokulu bitkilerin yanında Göknar, Ladin ve Sedirler çarpıcı doku oluştururlar. Hoş dokulu olanlar dinlendirici, genişlik hissi verici ve rahatlatıcı iken çarpıcı dokulu olanlar tersi bir etki yaratır ve uzaktan bakıldığında yakındaymış gibi gözükürler. Hoş ve çarpıcı dokulu bitkiler planın farklı yerlerine dikilerek geçiş elde edilebilir. Peyzajı yapılan alan büyük gösterilecekse hoş dokulu bitkileri uzağa, çarpıcı dokulu bitkiler yakına dikilmelidir. Büyük bir alan küçük gösterilmek istenirse bunun tam tersi yapılmalıdır. Yaprağını döken türler gurup halinde olmalı ve daima herdemyeşil türlerin arasında veya önünde dikilmelidir.

Peyzaj planlamada çalılar, sarılıcılar, yer örtücüler, mevsimlik, iki yıllık veya çok yıllık çiçekler ile soğanlı çiçeklerin kullanımı farklıdır.

Peyzaj alanında kendini geliştirmek isteyenler için bilgilendirici bir içerik olmuş.