Yumak Otu Yetiştiriciliği

Bu cins içerisinde, dünyanın serin ve ılıman bölgelerinden kökenini alan, yaklaşık 100 kadar tür yeralmaktadır. Türlerin bir kısmı çok yıllık, çoğunluğu tek yıllıktır. Tek yıllık olanlar, genellikle yabancı ot özelliğindedirler ve tarımsal açıdan önemleri yoktur. Çok yıllık olan bazı yumak otu türleri çayır-mera, tarla yembitkisi ve yeşil alan bitkisi olarak yaygın bir şekilde kullanılmaktadırlar.

Tarımsal açıdan önemli olan bazı yumak otu türleri aşağıdadır.

* Kamışsı yumak - Festuca arundinacea Schreb. (Yüksek çayır yumağı)
* Çayır yumağı - Festuca pratensis Huds.
* Kırmızı yumak - Festuca rubra L.
* Koyun yumağı - Festuca ovina L.

Bu dört türden çayır yumağının anavatanı Britanya Adaları, diğerlerininki ise Asya ve Avrupa'nın serin ve ılıman bölgeleridir. Yüksek çayır yumağı ve çayır yumağı daha çok tarla yembitkisi; kırmızı yumak yeşil alan, mera ve tarla yembitkisi; koyun yumağı yükseltisi fazla, soğuk ve kurak bölgelerde mera, yeşil alan ve tarla yembitkisi olarak kullanılmaktadır. Ancak, yüksek çayır yumağı ve çayır yumağı yüksek verimli taban arazilerde kurulan otlaklarda, bazı baklagil ve buğdaygil yembitkileri ile karışıma girmektedirler.

Yumak Otlarının Bitkisel Tanımı

Tarımı yapılan önemli yumak otu türlerinin tümü çok yıllıktır. Morfolojik yönden yüksek çayır yumağı ve çayır yumağı birbirine çok benzemektedir. Çayır yumağı 40-100, yüksek çayır yumağı 120-150 cm kadar boylanır. Her ikisi de yumak, yüksek çayır yumağı sürekli, çayır yumağı ise bazen kısa kök-saplar oluşturur. Yaprak ayaları sürgün içerisinde kendi üzerine kıvrılmış durumdadır. Yaprak ayası geniş ve kın açıktır. Çiçek topluluğu salkımdır. Her başakçıkta 5 veya daha çok çiçek vardır. Tohumların bin tane ağırlığı 2 g kadardır.

Kırmızı yumak 40-100 cm arasında boylanan, gevşek yumak ve çoğunlukla kök-sap oluşturan, uzun ömürlü bir serin iklim bitkisidir.

Yapraklan kıl gibi ince ve parlak yeşil renklidir. Kırmızı yumağın ıslah edilmiş bazı varyeteleri kök-sap oluşturmaz. Yakacık çok kısadır ve kulakçık yoktur. Çiçek topluluğu sık salkım oluşturur. Başakçıklar 4-6 çiçekli ve kısa kılçıklıdır. Tohumların bin tane ağırlığı l .2 g kadardır.

Koyun yumağı 10-60 cm arasında boylanan ve çok sıkı yumak oluşturan, genellikle iki boğumlu olan saplan dik gelişen bir bitkidir. Görüntüsü mavimsi veya gri-yeşildir. Çok sıkı veya kapalı olan yumak, hem bitkinin kök boğazından çokça kardeşlenmesinden, hem de ince ve sivri uçlu çok sayıda yaprak oluşturmasından ileri gelmektedir. Yakacık ve kulakçık belirsizdir. Çiçek topluluğu gri renkli bir salkım oluşturur. Her başakçıkta 4-5 çiçek vardır. Tohumların bin tane ağırlığı 0.7 gramdır.

İklim ve Toprak İstekleri

Yumak otlarının doğal yayılma alanları, dünyanın serin ve ılıman bölgeleridir. Yüksek çayır yumağı, çayır yumağı ve kırmızı yumak en iyi gelişmelerini serin ve nemli bölgelerde yaparken, koyun yumağı kurak ve soğuk iklimlerin bitkisidir. Koyun yumağının soğuk ve kuraklığa tolerans özelliği otlak ayrığına yakındır. Yüksek çayır yumağı hem taban suyuna, hem kuraklığa, hem soğuklara, hem de sıcaklığa çok iyi tolerans gösteren,ender yembitkilerinden birisidir. Bu bitki her türlü toprakta yetişebilmektedir. pH'si 4-10 arasında değişen topraklarda yetişebildiği bildirilmektedir. Ancak, en iyi gelişmesini nemli ve ağır topraklarda yapmaktadır. Çayır yumağı ve kırmızı yumak kuraklığa, taban suyuna, toprak asitliği ve alkaliliğine, yüksek çayır yumağı kadar tolerans göstermezler. Koyun yumağı çoğu bitkinin gelişemediği kıraç, yüzlek, taşlık ve sert yapılı topraklarda rahatlıkla gelişebilmektedir.

Tarımları

Yembitkisi olarak yüksek çayır yumağı, çayır yumağı ve kırmızı yumak, çok az da koyun yumağının tarımı yapılmaktadır. Koyun yumağının verimi çok düşük, otu lezzetsiz ve sert yapılı, yeniden büyüme özelliği zayıf olduğundan, yembitkisi olarak tarımı ancak ekstrem bölgelerde yapılır. Buna karşın, yüksek yerlerde sert yapılı, verimsiz, taşlık ve erozyona uğramış alanlarda mera veya erozyon kontrolü amacıyla örtü bitkisi olarak kullanılmaktadır. Bu nedenle, yembitkisi olarak önem taşıyan yüksek çayır yumağı, çayır yumağı ve kırmızı yumağın tarımından söz edilecektir.

Çok soğuk bölgeler dışında, yumak otlan hem sonbaharda, hem de ilkbaharda ekilebilmektedirler. Tohumlan küçük olduğundan, tohum yatağı çok iyi hazırlanmalıdır. Yalnız ekimlerde atılacak tohum miktarı, toprak ve çevre koşullarına bağlı olarak, 1-3 kg/da arasında değişmektedir. Ekim derinliği 1-2 cm olmalıdır. Uygulanacak sıra aralığı, iklim ve çevre koşullarına bağlı olarak, yüksek çayır yumağında 20-70, diğerlerinde 20-40 cm arasında değişmektedir. Sulanmayan kurak koşullarda genellikle l veya 2 biçim alınırken, sulanan serin bölgeler ve yaz aylan serin ve yağışlı geçen yerlerde, biçim sayısı 4'e kadar çıkabilmektedir. OMÜ Ziraat Fakültesi deneme alanlarında yürütülen bir araştırmada, sulanmayan yüksek çayır yumağı ve kırmızı yumaktan, yılda ancak tek biçim alınabilmiştir. Bitkilerin ekonomik ömrü yüksek çayır yumağında 5-10, çayır yumağında 3-5 ve kırmızı yumakta 5-7 yıl arasında değişmektedir.

Yumak otlan ot üretimi amacıyla yalnız olarak yetiştirilebilseler bile, çoğunlukla baklagillerle karışık ekilmektedirler. Toprak ve iklim koşullarına göre değişmek üzere, yumak otlan ile karışıma girebilecek uygun baklagil türleri yonca, çayır üçgülü, melez üçgül, ak üçgül, gazal boynuzu vb. bitkilerdir.

Yumak otlan kuraklığa belirli düzeyde tolerans göstermelerine karşın, su yetersizliğinin görüldüğü dönemlerde yapılacak uygun sulamalar ile, elde edilecek ürünün verim ve niteliğinde çok önemli artışlar olmaktadır. Yumak otlan yalnız yetiştirildiklerinde, türlere göre yılda dekara 8-20 kg azot verilmelidir. Verilecek toplam azot, her gelişmede iki kez olmak üzere, parçalar halinde uygulanmalıdır. Toprak analiz sonuçlarına göre, eksikliği görülen diğer makro ve mikro besin elementlerinden de yeterli miktarda verilmelidir.

Yalnız ekimlerde ot için hasat çoğunlukla, salkım göstermeye başlama devresinde yapılmaktadır. Baklagillerle karışık yetiştirildiklerinde, hasat zamanı baklagillerin çiçeklenmeye başlama devresi olarak kabul edilmektedir. Özellikle yalnız ekildiklerinde, hasat zamanı geciktirilecek olursa, bitkiler hızla kartlaşmakta ve lezzetlilikleri azalmaktadır. Dekardan elde edilen kuru ot verimi yüksek çayır yumağında 1-2 ton, çayır yumağı ve kırmızı yumakta 600-800 kg arasındadır. Elde edilen ürün yeşil ot, kuru ot veya silaja işlenerek değerlendirilebilmektedir. OMÜ Ziraat Fakültesi'nde yürütülen bir araştırmada, yüksek çayır yumağından % 6.81 ham protein içeren 1020 kg, kırmızı yumaktan ise %6.58 ham protein kapsayan 720 kg/da kuru ot verimi alınmıştır. Diğer buğdaygil yembitkileri ile kıyaslandığı zaman, yumak otlarının kalitesi ve besleme değeri biraz düşüktür.

Özellikle yüksek çayır yumağının verimi çok yüksek olmasına karşın, içerdiği bazı alkaloidler ve zararlı maddeler nedeniyle, tarımı fazla yaygınlaşamamıştır. Yüksek çayır yumağı otunda başta "perloline" olmak üzere, 9 tane alkaloid bulunduğu saptanmıştır. Bu alkaloidler hem hayvanların rumenlerinde bulunan mikrofloranın işlevini engeller, hem de hayvana doğrudan zehir etkisi yapar. Ayrıca, yüksek çayır yumağı üzerinde gelişen Fusarium nivale adlı küf mantarı bazı toksinler üretmektedir.

Özellikle ılık ve nemli bölgeler, bu mantarın gelişimi için çok uygundur. Fusarium nivale mantarı ile bulaşık olan otlar hayvanlar tarafından fazlaca tüketilirse, "yumak ayağı topallığı" adı verilen hastalık ortaya çıkmaktadır.