Manda Yetiştiriciliği

Mandalar (Bubalus bubalis), ekstansif yetiştirmeye en uygun büyükbaş hayvanlardır. Manda, ülkemizde Donbay, Camız, Camış, Kömüş gibi isimlerle de anılır. Mandalar yapı itibariyle kaba görünümlü dayanıklı ve güçlü hayvanlardır. Ayakları ve bacakları kuvvetlidir. Ayakalrı sığır ayağına oranla daha geniş olduğundan, bataklıklarda rahat hareket etmesine olanak tanır. Manda, sağlıklı bir sulak alan ekosisteminin ayrılmaz parçalarındandır. Dünya'da önemli bir ekonomiye sahip olan mandanın et ve süt ürünleri, derisi ve boynuzu farklı alanlarda kullanılır.




Mandanın zoolojik sistemdeki yeri;

Alem: Animales (Hayvanlar)

Şube: Chordata (İskeletliler)

Alt şube: Vertebrata (Omurgalılar)

Sınıf: Mamalia (Memeliler)

Alt sınıf: Ungulata (Tırnaklılar)

Takım: Artiodactyla (Çift tırnaklılar)

Alt takım: Ruminantia (Gevişgetirenler)

Familya: Bovidae (Boş boynuzlular)

Alt familya: Bovinae (Sığır benzerleri)

Cins: Bubalus

Tür: Bubalus bubalis (Manda)


Boynuz şekilleri manda ırklarının ayırt edilmesinde önemlidir. Mandaların kıl örtüsü ve deri altındaki ter bezleri, sığırlarınkinden 1/10 oranında az olduğundan mandalar yaz aylarında sıcaktan daha fazla etkilenir ve sulak alanlara, bataklık ve çamurlara girerler. Bu sebepten dolayı sulak alanlarımızın azalması, manda ürünlerine talebin azalmasıyla manda sayısında ciddi düşüşlar yaşanmıştır. Düşüşün önüne geçilmesi, elimizdeki gen kaynaklarının korunması ve mandacılığın yaygınlaştırılması amacıyla ülkemizin çeşitli bölgelerinde manda yetiştiriciliği faaliyetleri başlamıştır. Bu amaçla, Damızlık Manda Yetiştiricileri Birlikleri kurularak örgütlenme yoluna gidilmiştir. Samsun'da Karadeniz Bölgesi manda populasyonunun arttırılmasına yönelik, Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Doğa Derneği ve Samsun İli Damızlık Manda Yetiştiricileri Birliği ortaklaşa çalışarak 'Manda Sevdası' adlı proje ortaya konulmuş ve başta Kızılırmak Deltası olmak üzere Samsun ve çevresinde manda populasyonunun arttırılması hedeflenmiştir.



Ülkemizde mandacılık, Samsun, Afyon, Tekirdağ illerinde yapılmaktadır. Mandanın sütü kaynatılıp bekletilerek lüle kaymağı üretilmekte olup ve bu kaymağa talep oldukça fazladır. Manda sütü, karoten içermediğinden bembeyazdır. Karotenin yerine A vitamini içerir. Manda sütü, kaymak üretiminin yanında, yoğurt, peynir, lokum ve dondurma yapımında da kullanılır. Manda sütünün Dünya'da en önemli ürünü mozerella peyniridir. Manda sütü, inek sütüne ornla daha fazla kuru madde, yağ, protein ve laktoz içerir. İnek sütünün 100 gramı 70 kalori enerji veriken, manda sütü 109 kalori enerji verir. Manda sütündeki yağ oranı %7,5-8,0'dir.

Mandanın eti sığır etine oranla serttir ve daha çok sucuk yapımında kullanılır.

Mandalar, sığıra göre geç gelişen bir hayvandır. Gelişme 6.yaşa kadar devam etmektedir. Ömürleri 30 yıl kadardır. Cinsi olgunluğa ulaşma yaşı sığırdan geçtir bundan dolayı 1 yaşına kadar erkek ve dişi mandalar bir arada tutulabilmektedirler. Manda düveleri 13-14 ay yaştayken cinsi olgunluğa ulaşır. Bu nedenle manda düveleri 22-24 ay yaştayken tohumlanabilir. Manda düveleri de ergin canlı ağırlıklarının %75'ine ulaştıklarında tohumlanabilir. Ancak erken yaşta elde edilen gebeliklerde yeterince beslenememe sonucunda gelişme geriliği, çok düşük süt verimi alınması riski göz önünde tutulmalıdır. Erkek mandalar ise 20-21 ay yaştan sonra boğa olarak 5-6 yaşa kadar kullanılabilirler. Boğaların damızlıkta kalma yaşı 2-15 yıldır.

Manda ineklerinde kızgınlık sığırlardaki kadar belirgin değildir ve kızgınlık dönemi daha sakin geçer. Kızgın olan mandada, ineklerde olduğu gibi başka manda ineklerinin kendi üzerine sıçramasına izin verme yada başka manda ineklerin üzerine kendisinin sıçraması gibi belirtileri her zaman görmek mümkün olmamaktadır.

Kızgın olan mandada belirtiler, süt veriminde azalma, hareketlilik ve tedirginlik, vulvanın ödemli bir hal alması, çara akıntısının gelmesi ve boğanın sürekli kızgın mandanın peşinde dolaşması gibi belirtiler bulunur. Sonuncu hariç diğer belirtileri her zaman görmek mümkün değildir. Mandada kızgınlığı en kolay yöntem, arama boğası kullanmaktır.

Mandaların gebelik süreleri ırk, iklim, yetiştirildiği ülke/bölge gibi durumlara göre 299-346 gün arasında değişmekle beraber ortalama olarak 10.5 ay ya da 315-319 gündür. Gebelik rektal muayene ile saptanabildiği gibi sütteki değişiklikle de 20 gün gibi çok erken olarak da saptanabilmektedir. Doğum sığırlara göre daha kolay ve kısa sürede gerçekleşmektedir. Bunda, manda sağrısının düşük ve geniş olmasının önemli rolü vardır. Doğum süresi, doğum kanallarının gevşemesi, malağın dışarıya çıkarılması ve plasentanın atılması dahil ortalama 302 dakikadır(Yaklaşık 5 saat). Sığırda ise bu süre ortalama 540 dakikadır (Yaklaşık 9 saat). Manda plasentası yapı olarak sığır plasentası gibidir ve ortalama olarak 3.20 kg ağırlığındadır. Doğumdan sonra dölyatağının eski haline dönmesi için gereken süre 15-67 gün yada ortalama olarak 39 gün kadardır. İkiz doğum mandada çok seyrek olup yavru atmayla sonuçlanma olasılığı yüksek olması dolayısıyla manda yetiştiriciliğinde istenmemektedir.