Bağcılıkta Terbiye Sistemleri ve Budama

Terbiye şekli yetiştirilen üzüm çeşidinin özelliğine, bağ bölgesinin iklim ve toprak durumuna, mahalli imkanlarına, bağcının bilgisi ve becerisine göre seçilir.

Önce en yaygın olarak uygulanan geleneksel terbiye şekillerinden gobleyi, sonra en çok kullanılan telli terbiye şekillerinden bir kaçını açıklayacağız.

4.1. Geleneksel Terbiye sistemleri

4.1.1. Goble Terbiye Şekli

Yurdumuz bağlarında en yaygın kullanılan terbiye şeklidir. Tesisi kolay ve ucuzdur. Omcalar 30-100 cm arasında değişen yükseklikte taçlandırılırlar. Gövde üzerinde 3-5 kol ve her kolun ucunda çeşide ve yörelere göre 2-4 göz üzerinden kısa budanan budama çubukları bulunur.



İlk tesis yıllarında omca gövdesi kendisini taşıyabilecek kalınlığa gelinceye kadar dibine bir herek dikilir. İznik'te Müşküle üzüm çeşidi bağlarında her kola bir herek dikilir. Sürgünler bağlanmadığında kırılma ihtimali fazladır. Ayrıca taban arazilerdeki böyle terbiye edilmiş bağlarda sık sık don tehlikesiyle karşılaşılır.

Bu sistemde bağlar mekanizasyona imkan vermediğinden toprak işleme, mücadele gibi kültürel işlemler insan gücüyle yapılır.

Goble terbiye şeklinden başka ülkemizin değişik yörelerinde rastlanan serpene, ağaca sardırma, herek, Bursa, İznik, Kemalpaşa, çardak gibi geleneksel terbiye şekilleri de vardır.

4.2. Telli Terbiye Sistemleri

4.2.1. Kordon Terbiye Şekli

Kordon şekli, belirli yükseklikteki gövde üzerinden tele yatırılmış bir veya iki yöne doğru uzanan yaşlı kollar ile bunların üzerinde 20-25 cm aralıklarla teşkil edilmiş ve mahsule budanan başlardan ibarettir.

Bu terbiye sisteminde mahsulün omca üzerinde dağılımı iyi, hastalık ve zararlılar ile mücadele ve toprak işleme ve diğer kültürel işlemlerde mekanizasyon imkanı kolaydır.

Kordon şeklinde omcaların gövde kol ve sürgünlerin desteğini sağlamak için direk ve tellere ihtiyacımız vardır. Kullanılacak direkler ağaç, beton veya demir olabilir.

Sıra üzeri mesafeye bağlı olarak değişmekle birlikte 4-5 omcada bir 2 m boyunda 7-10 cm kalınlığında direkler dikilir. Sıra başları ile gerekirse orta kısımlarında direklerin yıkılmaması için payanda konur. Bu direkler üzerine kolların yatırılacağı yükseklikten tek sıra 1. tel, bunun 35-40 cm yüksekliğinden çift sıra tel ve 2. telin 50-55 cm yukarısından 3. tel gerilir. Yazlık sürgünler yeterli uzunluğa geldiklerinde çift sıra tel arasına alınarak daha düzgün bir şekilde bulunmaları sağlanmaktadır.

Kordon şekli Cardinal, Alphonse, Müşküle ve Razakı gibi iri salkımlı sofralık üzüm çeşitleri için çok uygundur. Tek kollu ve çift kollu olarak uygulanabildiği gibi gövde yüksekliği ve kollar üzerindeki başlarda yapılan değişik budamalarla Lenz Mozer terbiye şekli ve tek kollu pergole şekli gibi çeşitli adlarla anılan terbiye şekilleri geliştirilmiştir. Bu şekilde kısa budamaya olanak veren kordon terbiye şekli, karışık budamaya uygun hale gelmektedir.



Ege Bölgesi’nde yetiştirilen ve dip gözleri verimsiz olan çekirdeksiz üzüm veya küçük salkımlı şaraplık ve şıralık çeşitler goble yani kordon şeklinde terbiye edilirse üzüm miktarı düşer. Bu çeşitlerle kurulan bağların uzun karışık budamaya imkan verecek şekilde Guyot şekli, Avustralya sistemi (Telli Goble), çift T sistemi gibi terbiye sistemleriyle terbiye edilmesi gerekmektedir.

4.2.2. Guyot Terbiye Şekli

Bu şekli oluşturmak için sıra başındaki omcanın yanına 2-2,10 m uzunlukta payandalı bir direk, daha sonra 6 – 7,5 m de bir olacak şekilde ara direkler dikilir. Sıra sonuna yine payandalı bir direk konur. Direkler dikildikten sonra yerden 60-65 cm yükseklikten 3 mm kalınlığında bir sıra tel, bunun 35-40 cm üzerinden yan yana çift sıra tel, bunların 50 - 55 cm üzerinden yine çift olmak üzere 2 mm kalınlığında 3. sıra tel geçirilir.


Omcaların dibindeki hereğe en yakın olan ve düzgün gelişen bir sürgün hariç diğerleri dibinden temizlenir. Sürgün ilk tel seviyesini 30- 40 cm geçince tel hizasından ucu alınır. Ucu koparılan sürgün üzerinde koltuklar gelişir. Bunlardan telin 15-20 cm altında olanlardan karşılıklı ikisi bırakılır. Diğerleri dibinden çıkarılır. Koltuk sürgünleri 30- 40 cm olunca birisi bir tarafa diğeri öbür tarafa gelecek şekilde birinci tele bağlanır. Kışın bu sürgünler iki göz üzerinden budanır. Üçüncü yıl sonunda omcada ikisi sağda ikisi solda dört sürgün bulunur. Bunlardan uçtakiler 2-9 göz üzerinden, gövdeye yakın olanlar 2 şer göz üzerinden budanır. Uzun budanan sürgünlerden birisi sağa diğeri sola bükülerek uçlardan alt tele bağlanır.

Böylece omcalara çift kollu guyot şekli verilmiş olunur. Eğer tek kollu guyot şekli yapmak istiyorsak çift kol yerine 1 kol teşkil ettirilir.


4.2.3. Avusturalya Terbiye Şekli (Telli Goble )

Ege Bölgesi’nde yetiştirilen çekirdeksiz üzüm çeşitleri ve Perlette çeşidine uygun bir sistemdir. Yerden takriben 1,20 m yükseklikten ve birbirinden 60 cm aralıkla paralel geçen iki çubuk yatırma teli (3 mm) bunların 45-50 cm üst ortasından geçen bir sürgün bağlama teli (2 mm) olan bir terbiye şeklidir.


Bu sistemin oluşturulması için 2,20 m boyunda ve dipten itibaren 1-,70 m yükseklikte 65-70 cm uzunluğunda T şeklinde parça bulunan ahşap, beton veya demir direkler kullanılır.

Bağın dikiminden hemen sonra belirtilen direkler sıra başından itibaren 3-4 omca da bir 50 cm’si toprağa girecek biçimde dikilir. Aradaki 3-4 omcanın dibine ise 50 cm si toprağın altında kalmak üzere 1,50-1,70 m uzunluğunda düz herek konulur.

Omcalara Avustralya şeklinin verilebilmesi için aşı yılının sonunda iki göze budanan sürgünler 25-30 cm olunca iyi gelişen bir sürgün seçilerek arkadaki hereğe bağlanır, diğerleri dipten çıkarılır. Sürgün uzunluğu 1,50 m’yi bulunca koltuk gelişimini teşvik etmek ve sürgünün kalınlaşmasını sağlamak için 100-110 cm den tepesi alınır. En üstte gelişen 3-4 koltuk sürgünü hariç alttakiler temizlenir. Bırakılan koltuk sürgünleri geliştikçe tellere bağlanır.

Yıl sonunda kış budamasında bu koltuk sürgünleri dipte 1-2 göz bırakılarak budanır.

Üçüncü yıl baharda çıkan sürgünler tele bağlanır. Üzerinde salkım varsa koparılır, gövdenin alt kısımlarından süren filizler temizlenir. Aynı yıl kış budamasında omca üzerindeki sürgünlerden tele yatırılmaya uygun 2-3'ü 15-18 göz üzerinden, kalanlar 2 gözden budanır. Uzun budananlar taşıma tellerine bağlanırlar. Birkaç yıl içerisinde taşıma tellerine yatırılan sürgün sayısı 4'e çıkarılır. Bunların dibine yakın yerlerde iki göze budanmış 3-4 yedek çubuk bırakılır. Tele yatırılmış olan ürün çubuklarından ve yedeklerden çıkanlar uzayınca ortadan geçen bağlama teline bağlanır.

4.2.4. Çift T Terbiye Şekli

Avustralya sistemine benzemektedir. Bu sistemde Avustralya sisteminde en üstte bulunan bir bağlama teli yerine 1,20 m aralıklı 2 sürgün bağlama teli vardır. Direk üzerindeki 2 çapraz desteğin görünüşü nedeniyle çift T olarak isimlendirilmiştir.

Bu sistemde sürgünler sağa sola açılarak geliştiğinden güneşlenme daha fazla olmakta, sürgün bağlama işçiliği de azalmaktadır.


4.2.5. Büyük T Terbiye Şekli

Büyük T terbiye şekli yerden 1,60 m yükseklikte ve 1,20 m aralıklı 2 taşıma teli bulunmaktadır. Bunun için yerden 1,60 m yükseklikte bir direğe ve buna tutturulan 1,20 m uzunluğunda çapraz demir veya ağaç desteğe ihtiyaç vardır. Bu sistemde ayrıca sürgün bağlama teli yoktur. Böylece 15-18 gözden budanmış ve taşıma tellerine yatırılmış ürün çubukları ve yedeklerden çıkan sürgünler geniş bir alana yayılarak güneşlenme ve havalandırılmaları arttırılmıştır. Direk ve çaprazın görünüşü nedeniyle bu şekle Büyük T ismi verilmiştir.

Bu sistemin teşkil edilmesi Avustralya sisteminde olduğu gibidir.


4.3. Budama

Bağda istenen terbiye şeklini oluşturduktan sonra bu şeklin devamlılığının sağlanması, omcaların iyi gelişmesi, bol kaliteli ürün vermesi ve toprak işleme, hastalıklara karşı mücadele gibi kültürel işlemlerin daha kolay yapılabilmesi için bağları her yıl budamamız gerekmektedir. Budama ile omca üzerinde dengeli dağılım sağlanır.

Budama, kış budaması ve yeşil budama olmak üzere ikiye ayrılır.

4.3.1. Kış Budaması

Kış budaması sonbaharda yaprak dökümünden ertesi ilkbaharda gözler uyanıncaya kadar yapılır.

Kışı ılık geçen yörelerde budama erken yapılırsa bağlar daha çabuk uyanacağından mahsul erken olgunlaşır. Kışı sert geçen yörelerde ise Şubat ayındaki soğuk ve donlu havalar geçtikten sonra budamanın yapılması tavsiye olunur.

Ege ve Marmara Bölgelerinde bazı yerlerde bahar işini azaltmak için kışa girerken bağlarda aralama yapılmaktadır.

Kış budaması yaparken bazı kurallar göz önünde bulundurulmalıdır. Bunlar,

1. Budamanın asma üzerinde zayıflatıcı veya gelişmeyi durdurucu etkisi vardır. Sert budama asma kapasitesini azaltır. Çünkü hafif budamaya göre daha az yaprak alanı oluşmaktadır. Yaprak alanının azlığı nedeniyle asma yeterli besin depo edemez.

2. Bağlarda gelişmeyi geriletmeyecek fakat kaliteli ürün alabilecek ölçüde budama yapılmalıdır. Bunu gerçekleştirmenin pratik yolu 1 yıllık sürgünlerin gelişme durumuna bakmaktır. Omcalarda gelişme gerilemişse daha az göz, sürgünler aşırı uzamış kalınlaşmışsa ve gövdeden oburlar çıkmışsa fazla göz bırakılmalıdır.

3. Omcaların şeklinin bozulmaması ve üzerinde mahsulün dengeli dağılması için kalın çubuklar üzerinde incelere göre daha fazla göz bırakılmalıdır.

4. Telli terbiye sistemi uygulanan bağlarda terbiye şekli oluşuncaya kadar ürün
almayı düşünmemeli, bağın ilk ürün yılında ise mahsul seyreltilerek denge sağlanmalıdır.



Omca üzerinde bırakılan çubukların uzunluklarına göre budama kısa ve karışık olmak üzere ikiye ayrılır. Goble ve kordon şeklinde olduğu gibi çubukların 2-4 gözden budanmasına kısa, Ege Bölgesi çekirdeksiz üzüm bağlarında olduğu gibi bir kısa (2 göz), bir uzun (8-16 göz) budamaya karışık budama denir.
4.3.2. Yeşil Budama

Asmaların yapraklı olduğu dönemlerde yapılan budamalara yeşil budama veya yaz budaması denir. Yeşil budama ürün kalitesini artırmak, boyuna büyümeyi engellemek, sürgünlerin odunlaşmasını sağlamak, omcanın iç kısımlarının havalanmasını sağlamak amacıyla yapılır. Yeşil budama filiz alma, koltuk alma, uç alma, salkım seyreltmesi ve yaprak alma şeklinde uygulanır.

a) Filiz (Obur) Alma

Omca üzerinde lüzumsuz bulduğumuz yeşil, verimsiz filizlerin koparılması işlemidir. Bu şekilde omcanın geriye kalan verimli sürgünleri daha iyi gelişir. Fazla obur dal oluşumu omcanın sert budandığını ya da gereğinden fazla azotlu gübreleme veya sulama yapıldığını gösterir. Filiz alma, yaz sürgünleri üzerinde salkımlar görülünce yapılmalıdır. Yalnız don tehlikesi olan yerlerde filiz alma bu tehlikeyi atlattıktan sonra yapılmalıdır.

b) Koltuk Alma

Ana sürgünün yaprak koltuklarındaki gözlerden oluşan yeni sürgünlerin koparılmasıdır. Dengeli budanmış bağlarda sorun yaratacak kadar koltuklar oluşmaz. Kuvvetli koltuk gelişen bağlarda omcaların havalanmasını temin için zaman zaman koltukların alınması gerekebilir. Bunun dışında işçiliği arttırdığı ve omcanın beslenmesine katkıda bulunduğu için koltuklar bırakılabilir.

c) Uç Alma

Gelişme döneminde sürgün ucunun belirli bir kısmının koparılması işlemidir. Terbiye şekillerinin oluşturulması sırasında çok uygulanan bir işlemdir. Rüzgarlı yerlerde sürgünlerin kırılmasını önlemek, hızlı gelişmeyi frenlemek, tane tutumunu arttırmak amacıyla yapılır.





d) Salkım Seyreltmesi

Çiçeklenmeden önce salkımların bir kısmının koparılması veya çiçeklenmeden hemen sonra salkımların uçlarının veya bazı çilkimlerinin koparılması işlemidir. Ürün kalitesini artırmak amacıyla sofralık çeşitler için önerilmektedir.

e) Yaprak Alma

Güneşlenmenin yeterli olmadığı, sık dikildiği ve hızlı geliştiği için bağların havalanmasının ve hastalık kontrolünün zor olduğu yörelerde salkımların etrafındaki veya omcaların iç kısımlarındaki bazı olgun yaprakların koparılmasıdır.

f) Bilezik Alma

Asmanın gövde, kol ve dalları üzerinde 3-4 mm genişliğinde çepeçevre kabuk dokusunun kesilmesidir. Amaç meyve tutumunu artırmak, tanenin irileşmesini sağlamaktır.

Dünya standartlarında kaliteli sofralık üzüm yetiştirebilmenin oldukça öneme sahip diğer bir faktörü de; telli terbiye sistemidir. Budama sistemiyle terbiye sistemi birbirinden ayrılamaz bir ilişki içindedir. Terbiye sistemine uygun budama yapılması, omcaları şekillendirme bakımından önemlidir.

Terbiye Sistemi

Bugün ülkemizde kullanılan alçak düz t ve v sistemi tabir edilen telli terbiye sistemleri, daha çok kurutmalık üzüm yetiştiriciliğine yönelik uygulamalardır. Bu sistemde ve sonrasında yapılan uygulamalar neticesinde, bağlardan kaliteli sofralık üzüm elde etmek mümkün değildir. Bağ tesis edilirken, mutlaka yüksek telli terbiye sistemleri kurulmalıdır.

Hangi sistem olursa olsun(yüksek v, t, pergole, tek kollu çardak vs.) Asmanın dal ve yaprakları telin üzerinde, salkımlar altta ve güneşi kesinlikle direkt görmeyecek şekilde oluşturulan bir terbiye sistemi nihai ürün kalitesini doğrudan etkileyen bir faktördür. Salkımların havalanması çok iyi olmalı, salkımlar birbiri üstüne binmemeli ve bu şekilde ilaçlama etkinliği sağlanmalıdır. Bütün bunların istenildiği gibi olabilmesi, tamamen etkin bir biçimde kurulacak terbiye sistemine bağlıdır.

Kurulacak yüksek terbiye sistemi, kültürel uygulamaların daha rahat bir biçimde yapılmasını sağlamanın yanında işçilik maliyetlerini de bu yönü ile daha ekonomik bir hale getirmesi ile de önemli avantajlar sağlamaktadır. Hasat anında ıskartaya ayrılan ürün miktarı da yüksek terbiye sistemleri ile önemli ölçüde azalmaktadır.

Budama

İlk yıllar, kurulan terbiye sistemine uyumlu budama ve ömür boyu hizmet verecek ana çatının teşkili önemli bir konu olduğundan, amaca uygun şekil vermek ve ana yapıyı doğru oluşturmak gerekir. Verim döneminde yapılan budamada dikkat edilmesi gereken önemli hususlar şunlardır; Asmada, verim ile kaliteli ürün arasındaki dengeyi iyi kurmak gerekir. Asmanın kaliteli olarak besleyebileceği salkımdan fazlasını yapacak çubuk bırakmak, çok yanlış bir düşüncedir.

Çok sayıdaki zayıf salkımların gelişmesi (renk, brix, tane iriliği, homojen salkım yapısı, vs) mümkün olmayıp elde edilen ürünün %60’ı standart dışı gelişmekte, kalan kısmı da sofralık vasfını yitirmektedir. Bu yüzden verim-kalite arasındaki ilişki asma performansına bakılarak ayarlanmalıdır.

Bunda da en önemli rolü budama üslenmektedir. Asma başına 3 ile 5 verim çubuğu bırakılmalı ve yine asma başına 15 ile 25 salkım ürün düşünülerek yetiştiricilik yapılmalıdır. Bağcılıkta budama sadece çubukları kesmekle bitmemektedir. Salkım doğuşlarını takiben fazlası varsa, fazla olan zayıf gelişecek salkımların erken dönemde uzaklaştırılarak asmanın rahatlatılması gerekmektedir. Ayrıca standart tane iriliği ve salkım yapısı için salkım budamaları (salkım uç alma) yapılması çok önemlidir.

Yine aynı amaca yönelik, tane iriliklerini ve brixi arttırmak için dal ve ana gövde de yapılacak çizme (ince bilezik alma) işlemlerinde çok önemlidir. Ayrıca büyüme periyodunda uç alma ve koltuk almalarda kaliteli ürünü doğrudan etkilemektedir. Asmanın her yıl düzenli ve istenen kaliteli ürünü verebilmesi tamamen budamayla kurulacak verim dengesine bağlıdır.

Asmada Ürün Kalitesinin Arttırılmasına Yönelik Çizme Uygulaması

Budamanın erken ya da geç yapılması sakıncalıdır. Kış öncesi erken yapılan budamalarda çubuklar yeterince pişmeden ve de depo besinlerinin ana gövdeye nakli tamamlanmadan yapılması durumunda kayıplar artmaktadır. Budamanın baharda geç kalan dönemde, su yürüdükten sonra yapılması da çok sakıncalıdır. En uygun bağ budama zamanı ocak-şubat aylarıdır.