Hasat Kayıpları, Nedenleri ve Azaltma Yolları

Hasat Kayıpları, Nedenleri ve Azaltma Yolları - Abdullah SESSİZ


Tarımsal işlemlerin bitkisel üretim ile ilgili kısmının en önemli ve en kritik aşaması hasattır. Hasat ve hasat sonrasında iyi kalitede tonlarca ürün tarlada kalmaktadır. Hasat aşamasında meydana gelen bu kayıplar doğrudan üreticinin gelirinin azalmasına neden olmaktadır.
Günümüzde daneli ürünlerin hasadında teknoloji ürünü olan biçerdöverler kullanılmaktadır. Buna rağmen uygun olmayan makina çalışma koşulları, işletim parametreleri ve makina ayarlarının yanı sıra operatörün performansı dane kayıplarının oluşumuna önemli oranda etkilemektedir. Bu etkilere bağlı olarak meydana gelen kayıp oranı değişe bilmektedir. Bu nedenle dane kayıplarını azaltmak için biçerdöveri uygun çalışma koşullarında çalıştırmak esastır. Bazı koşullar altında dane kayıpları%20 kadar olabilmektedir. Her ürün için uygun biçerdöver ayarı yapılarak, dane kayıplarını %3-4 arasında tutulması ile dane verimini %3-10 oranında artırmak mümkündür. Hasat öncesi dökülen başak-bakla, danenin bakladan veya başaktan ayrılarak dökülmesi veya parçalanmış dane şeklinde meydana gelen kayıplar için yapılacak bir şey yoktur. Hasat kayıpları da sıfıra indirilemez. Ancak; hasat,harman, ayırma ve temizleme kayıplarını operatörün becerisine de bağlı olmak suretiyle, makina üzerinde ürünün özelliğine uygun ayarlar yapılarak kayıp oranını kabul edilebilir bir seviyeye düşürmek mümkündür.

Hasat Kayıpları ve Nedenleri

Hasat kayıplarının büyük bir kısmı uygun olmayan iklim koşulları, makina çalışma parametreleri vemakina ayarlarından dolayı meydana gelmektedir.

Hasat kayıpları meydana geliş şekillerine göre çeşitli kategorilere ayrılmıştır. Bunlar;

1.Hasat öncesi kayıplar

2.Toplama (tabla-başlık)kayıpları

a.Dolap kayıpları

b.Anız kayıpları

c.Yatmış sap kayıpları

3.Harmanlama kayıpları

4.Ayırma ve temizleme kayıpları

1. Hasat öncesi kayıplar

Hasat öncesinde oluşan bu kayıplar yatma, dağılma, dökülen başak-bakla, danenin bakladan veya başaktan ayrılarak dökülmesi veya parçalanmış dane şeklinde meydana gelen kayıplardır. Bu kayıplar için yapılacak bir şey yoktur. Bu kayıplar hasat makinasının sebep olduğu kayıplar değildir. Çünkü bu kayıplar operatörün kontrolünün dışında oluşmaktadır. Hasadın gecikmesiyle dane kayıpları artar.Ürünü erken hasat ederek bu kayıpları azaltmak mümkündür (Ayers ve ark. 1980;Henna ve Fossen, 1990). Örneğin soya için normal bir sezonda hasat öncesikayıplar, toplam ürün veriminin %0.25’ini aşmamalıdır (Jung, 1981). Hasat, uygun zamanda ve nem durumunda yapılırsa kayıp oranı %0.2-0.5 gibi çok küçük değerlerarasında tutulabilmektedir. Hasat zamanı geçirilirse %20-25’e varan hasat öncesikayıplarla karşılaşılabilmektedir (Zeren,1982).

2. Toplama(tabla-başlık) kayıpları

Toplama kayıpları biçme düzeni, dolap ve helezonun meydana getirdiği kayıplardır ve tüm hasat kayıplarının %75-85’ini oluşturmaktadır. Bu kayıpların da %64’ünü dolap ve biçme düzeninin yol açtığı dökme kayıpları meydana getirir (Zeren, 1982). Toplama kayıpları hasat makinasının ön tarafında meydana gelen kayıplardır (Ayers veark., 1980). Bu kayıplar;

-Biçme düzeni, dolap ve götürücünün neden olduğu saptan yere düşürülen başak veya baklalardaki daneler şeklinde meydana gelen kayıplar,

-Hasat makinasına girmeden önce yere düşen ve biçme düzeni tarafından biçilemeyen saplarda kalan daneler,

-Yatmış durumda olan sapların üzerinde bulunan başak veya baklalardaki daneler,

-Bitkilerin kesilemeyen kısmında kalan danelerdir.

3. Harmanlama kayıpları

Yüksek ürün nemiçeriği, yüksek batör çevre hızı, yanlış batör-kontrbatör yerleşimi ve aralığıgibi nedenlerden dolayı meydana gelen kayıplardır. Bu kayıplar biçerdöverinharmanlama ünitesini oluşturan batör-kontrbatör arasında kırık dane veharmanlamamış başak-bakla şeklinde meydana gelen dane kayıplardır. Batör devirsayısı ve batör-kontrbatör giriş-çıkış açıklığı hasat edilecek ürünün nemdurumuna göre ayarlanmalıdır. Örneğin baklagillerde özellikle soya ve mercimekgibi ürünlerde dane nemi %13-18 olduğunda hasada başlanırsa batör devrinin600-700d/d olarak tutulması yeterli olabilmektedir. Nem %18’in üstüne çıktığında veya %13’ünaltına indiğinde ise batör devir sayısı düşürülmelidir. Böylece kırık daneyüzdesi azaltılacaktır. Nem durumunun %12’nin altına düşmesi kayıpları önemlioranda arttırmaktadır. Batör-kontrbatör ayarında ise giriş açıklığı çeşit veneme göre 9.5-25.4mm, çıkış açıklığı 5-8mmolmalıdır.

4. Ayırma ve temizleme kayıpları

Bu kayıplar biçerdöverin sarsak ve elekleri tarafındanmeydana gelen kayıplar olup, uygun olmayan sarsak, elek, vantilatör devir ayarı,alt ve üst elek açıklık ayarı ayırma ve temizleme kayıplarını artırmaktadır.Ayırma kayıplarında daneler eleklerin altına geçerek oluşmakta ve bununsonucunda kayıplar meydana gelmektedir. Bu kayıplar ürünün ortalama %0.5’i kadarolabilir. Fakat iyi bir elek ve fan ayarı ile ürün veriminin %0.25’ine veya dahadüşük bir düzeye kadar düşürmek mümkündür. 1981). Eleklerde oluşan danekayıpları, eleklerin tıkanması durumunda fan hızı arttırılarak, hava akımı fazlaolması durumunda fan hızı ve makine ilerleme hızı düşürülerek azaltılabilir.Sarsakların üzerinde çok fazla materyal olması durumunda ise düşük ilerlemehızında bu sorun giderilebilir.

Hasat Kayıplarını Azaltma Yöntemleri

Hasat kayıplarının kabul edilebilir bir düzeyedüşürülmesi için bazı adımlar atılmalıdır. Hasat kayıplarının önemli bir kısmıhasat öncesi kayıplar olup, ürün makinaya girmeden önce meydana gelmektedir.Hasat makinalarında kayıplar kaçınılmazdır. Fakat modern ekipmanlar kullanılarakbu kayıplar %3-4 arasında tutulabilir (Lesoing, 2001).

Makina kayıplarının%75-85’inin toplama ünitesinde meydana geldiği dikkate alınırsa, aşağıda yapılanöneriler hasat kayıplarını en düşük seviyede tutmak için yardımcı olacaktır(Jung, 1981).

· Makina ilerleme hızı 5 km/hveya altındaki bir değerde tutulmalıdır.

· Bıçaklar, koruyucular vebağlantı elemanlarının iyi durumda ve uygun bir şekilde ayarlanmış olduğundanemin olunmalıdır.

· Tohum yatağı düztutulmalıdır. Tohum yatağı hazırlanırken tarlada sırtlarolmamalıdır.

· Biçme ünitesi mümkünolduğunca yere yakın tutulmalıdır.

· Dolap dönü hızı, tarlailerleme hızından %25 daha fazla olmalıdır.

· Dolap pervaz sayısı 6 adetolmalıdır.

· Hasat olanaklar dahilinde %15ürün nem içeriğinde yapılmalıdır.

· Dolap mili, bıçak uçnoktalarının 150-300mmönünde olmalıdır. Dolap derinliği, daneleri kontroletmek için yeterli olmalıdır.

· Dolap yüksekliği, parmakuçları ile bıçak yaprakları arasında yaklaşık50 mmaçıklık olacak şekildeayarlanmalıdır.

Abdullah SESSİZ