Salep Yetiştiriciliği - Tohum Üretimi

Son dönemde fiyatı çok ciddi bir şekilde artan Salep ile ilgileniyorsanız bu rehberde Salep Tohumu Yetiştiriciliği ve Yumrusu üretimi ile Bitkisinin nasıl yetiştirileceğini aktaracağız.

Salep Tohumu Yetiştiriciliği ve Yumrusunun üretimini gerçekleştirerek ciddi potansiyeli bir tarım fikrini değerlendirebilirsiniz. Türkiye’de hemen hemen her ilde yetiştirilmesi mümkün endemik bitki olan Salep verdiği tohum ve yumru ile ciddi bir iş kapısını aralıyor. Bu kapsamda Salep Yetiştiriciliği kesinlikle karlı tarım fikirleri arasında yer alıyor.

Orchidaceae (orkideler) ailesine ait olan Salep, köklü ve otsu bir bitkidir. Özellikle içerdiği glikomannan maddesi nedeniyle dondurma üretiminde sıklıkla kullanılır. Enerji veren, göğsü yumuşatan, zihnin çalışma kuvvetini artıran, kabızlık ve ishali engelleyen ve daha birçok konuda vücuda ciddi anlamda destek sağlayan Salep, taşıdığı tohum ile girişimciler içinde ciddi fırsatlar sağlar.

Öncelikle Salep Yetiştiriciliği ve Salep Tohumu üretiminin çok zor olduğunu ancak kilogramının 30 lira civarına satıldığını ve alıcı konusunda herhangi bir soruna sahip olmadığını belirtmek gerekiyor. Salep bitkisinin altında bulunan bu tohum ve yumrularının toz halindeki fiyatı ise zaman zaman 150 liralara kadar ulaşıyor.

Dondurma, sahlep ve birçok şifalı karışımın içerisinde kullanılan salep tohumu ve yumrusunun üretimine başlamak için çok ciddi bir toprağa ihtiyacınız yok. Bahçede dahi üretildiği zaman kar elde edebileceğiniz salep bitkisinin üretimine başlamak için yine salep tohumuna ihtiyacınız olacak.

Koruma altında olan bir tür olması nedeniyle Tarım Bakanlığı‘nın bulunduğunuz ildeki müdürlüğüne giderek salep tohumu ve yumrusu üretmek istediğinizi belirtin. Eğer bulunduğunuz ilde teşvik programı varsa size Salep Tohumu verilecek ve nasıl yetiştireceğinize dair bilgiler verilecek. Bu tohumları Kış aylarında ektikten sonra Nisan – Mayıs aylarında filizler tam anlamıyla hasada hazır hale geliyor. Her filizin altında 4-5 tane Salep Tohumu elde edilebiliyor. Bu tohumların yalnızca yüzde 50’sini alabiliyorsunuz. Daha sonra bu tohumları aldıktan sonra iyice yıkayıp kaynatıp, sonra kurutmanız ve toz haline getirmeniz gerekiyor.

Özellikle bir bahçeye ve küçük bir araziye sahipseniz çok ciddi karlar elde edilebilen bir ürün olduğunu belirtmek lazım. Özellikle Ege’de hemen hemen her evin bahçesinde bu tohumların üretimi gerçekleştirilir. Eğer siz daha büyük bir alanda bu işi yapmak istiyorsanız, Salep bitkisinin bakılmasının çok zor olduğunu ve yoğun çaba gerektirdiğini bilmeniz gerekiyor. Hatta bu bitki için özel çapalar bile üretilmiştir. Bu nedenle ilk etapta en fazla 500 metrekarelik bir alanda ekimini gerçekleştirmeniz faydanıza olacaktır.

Her şeyi doğru yaptığınız takdirde 500 metrekarelik bir Salep tarlasından 40-50 bin liraya yakın para kazanabiliyorsunuz. Salep tohumu ve yumrusunu Türkiye’de genellikle dondurma üreticileri satın almaktadır. Elinizde ciddi miktarda tohum varsa bunlar için dondurma üreticilerine bir telefon edebilirsiniz. Eğer çok az miktarda varsa bunları da aktarlara satmanızı tavsiye ediyoruz. Kurutulmuş ve toz haline getirilmiş Salep Tohumunun kilogramı 150 liraya satılmaktadır.

ORMAN BAKANLIĞI TARAFINDAN HAZIRLANAN SALEP EYLEM PLANI

Salep elde edilen orkide türlerinden sürdürülebilir şekilde faydalanılması ve gelecek nesillere bırakılabilmesi büyük
önem arz etmektedir.

Ülkemizde her yıl meydana gelen yeni orkide yumruları toplanarak, salep içeceği, drog üretimi ve diğer amaçlar için kullanılmaktadır. Böylece her yıl milyonlarca orkide yumrusu sökülmekte ve bir sonraki yıl meydana gelecek bitki yok edilmektedir. Bu nedenle her yıl biraz daha azalmaktadır.

Salep’ in yok olma tehlikesinin önüne geçmek için;

Alan ve ürün envanteri yapılarak koruma planlarının hazırlanması
Doğal ortamında çoğaltılması
Salep’in doğal ortamından geliştirilmesine yönelik araştırma yapılması
Fidanlıklarda yetiştirilecek salep fertlerinin doğal yayılış alanlarına transferi
Gen kaynağı maksatlı tohum bahçelerinin oluşturulması
Yerel halkın ve kaynak yöneticilerinin eğitimi
Konularında çalışmalar yapılmalıdır.

HEDEFLENEN FAYDALAR

Salep Eylem Planı faaliyetleri neticesinde beklenen faydalar ise şunlar olacaktır;

Alan ve ürün envanterine dayalı koruma planları sayesinde; elde edilecek veri, bulgu, gözlem ve deneyimler her türlü bilimsel çalışmaya altlık oluşturacak, alınacak teknik ve idari kararların sağlıklı sonuç vermesini sağlayacaktır.
Doğal ortamında çoğaltılması sayesinde; toplanması yasak olduğu halde izinsiz toplamaya maruz kalan salep ürünü veren orkidelerin yayılış alanları geliştirilerek, bu önemli doğal kaynağın korunmasına katkıda bulunulacaktır.
Araştırma birimlerimizin sahipliğinde üniversitelerle birlikte salep türlerinin kültüre alınması ve doğal ortamında geliştirilmesine dönük çalışmaların yapılması ile, Salep’in tarımsal maksatlı üretimine katkı sağlanacak ve doğal kaynaklara olan baskı azalacaktır.
Fidanlıklarda yetiştirilecek türlerin doğal yayılış alanlarına transferi kapsamında yapılacak çalışmalar, doğada her geçen yıl yayılış alanları daralan orkidelerin yayılış alanlarını genişletecektir.
Salep’in kültüre alınması hususundaki çalışmalar için en önemli tedbir, orkidelerin gen tür ve toplum zenginliğinin korunmasıdır. Gen kaynağı maksatlı tohum bahçelerinin oluşturulması çalışmaları, kültüre dönük çalışmalarda materyal temini açısından altyapı niteliğinde olacaktır.
Yerel halkın ve kaynak yöneticilerinin eğitimi ile; kaynak yöneticileri ile yerel halkın farkındalıkları artırılarak otokontrol sağlanacak, yanlış toplama metotlarının önüne geçilecektir.

SALEBİN BİYOLOJİSİ

Salep bitkisinde çimlenmenin ilkbaharda, yaz mevsiminin ilk günlerinde, ağustos ayında, kışın ilk zamanlarında
olduğu belirlenmiştir. Çimlenen tohumdan yumru ve yapraklar uzun yıllar sonra meydana gelir. Ortalama en
kısa süre 2-4 yıldır. Yayılış gösterdiği alanlarda genellikle tohumla çoğalmakta olup vejetatif orkide kümelerine
de rastlanmaktadır. Tohumları çok küçük olup toz gibi bir yapıya sahiptir. Endosperm bulunmayan tohumlarda
embriyolar canlılıklarını çok çabuk kaybetmekte ve doğal ortamda sadece % 5’ten daha azı çimlenebilmektedir.

Çimlendikten sonra ergin bir bitkinin meydana gelebilmesi için 2-16 yıl gibi uzun bir süre beklemek gerekmektedir.
Bitkinin yumruları ise her yıl tek bir yavru yumru meydana getirmekte ve yeni yumru geliştikçe eski yumru
gıda kaynağı olarak kullanıldığından buruşarak yok olmaktadır.

Bitki topluluklarının büyük çoğunluğu endo ve ekto mikoriza olmak üzere iki büyük mikoriza grubu tarafından
enfekte edilmektedir. Ekto-mikoriza daha çok yüksek yapılı orman ağaçlarının kök yapılarında bulunmaktadır.
Bunlar bitkiye besin alımını arttırmanın yanı sıra, bitkinin, tuzlu ve kurak koşullara, ağır metal toksisitesi ve sıcaklık
stresine karşı dayanıklılığını da artırmakta, büyümeyi teşvik edici hormonlar salgılamaktadır.

Tohumları çok küçüktür ve besin dokuları olmadığından, yaşayabilmek için bir toprak fungusu ile ortak yaşama
girmek zorundadırlar. Dolayısıyla normal bir tohum ekimi ve bitki gelişimi olamamaktadır. Laboratuvar şartlarında
fide gelişimi sağlansa da tohumdan gelişen bitkilerin sökülecek hale gelmesi çok uzun zaman almaktadır.

SALEBİN EKOLOJİSİ

Salep türlerinden elde edilen yumruların, toprağa şaşırtılmasında en uygun zamanın Eylül – Ekim ayları olduğunu belirlenmiştir. Kum, orkide türlerinin dağılımı üzerine etkili bir çevresel değişken olarak belirlenmiştir. Çimlenme için fungal etkinin yanında en uygun sıcaklığın 20-25 °C olduğu tespit edilmiştir. Doğal flora da salep bitkisinin yetiştiği toprakların; genellikle kumlu killi tın, killi tın tekstürlü, kireç miktarının çoğunlukla düşük, genellikle hafif alkali reaksiyonlu, azot yönünden yoksul, bitkiye yarayışlı fosfor yönünden varsıl, değişebilir potasyumu ise yeter ve yüksek düzeyde içerdiği belirlenmiştir.

SALEBİN DOĞAL YAYILIŞI

Dünya üzerinde gerçek çöller dışında deniz seviyesinden başlayarak 5 000 m yükseltiye kadar orkide türlerine rastlanabilmektedir.

Türkiye de salep türlerinin yetişme ortamları genel hatları ile ormanlık, makilik, çayırlık, zeytinlik ve tarım alanlarıdır. Ağırlıklı olarak koyu gölge olmayan, orman ve maki içi açıklıklarda yayılır, ışık ihtiyacı yüksek değildir. Gölgeyi seven bir bitkidir. Salep orkidelerinin en yaygın bulunduğu bölgeler; Kuzey Anadolu (Kastamonu, Sinop), Güney Anadolu (Muğla, Antalya, Silifke), Güneydoğu Anadolu, (Kahramanmaraş, Gaziantep, Hatay) ve Doğu Anadolu (Elazığ, Van, Muş, Bitlis, )’dur.

SALEBİ TEHDİT EDEN UNSURLAR

Türkiye’de salep türlerini tehdit eden etmenler hususunda çalışmalar mevcuttur. Salep türlerinin doğada bulunan
düşmanlarının başlıcaları; tavşan, domuz, keçi ve koyundur. Fakat belirtilen hayvanların ne kadar salep tükettikleri konusunda herhangi bir bilgi bulunmamaktadır. Aynı zamanda salep türlerinin diğer bitkilerle girdikleri hayat mücadelesi sonunda yayılışları daralmaktadır. Birçok salep türü koyu gölge altında gelişemediğinden, orman ve maki içi boşlukların azalması saleplerin yayılışını tehdit etmektedir. Orchidaceae familyasını dünya ölçeğinde tehdit eden etkenler başlıca iki ana guruba ayrılmıştır:

1) Yetişme Ortamlarının Bozulmasına Bağlı Etkenler;
a) Ağaç kesim ve nakliyatı,
b) Tarım ve ağaçlandırma,
c) Yetişme ortamının parçalanması,
d) Kentlerin gelişmesi
e) Madencilik faaliyetleri

2) Toplanmasına Bağlı Etkenler;
a) Süs bitkisi olarak ticareti,
b) Bilinçsiz toplayıcılar ve
c) ilaç, drog vb. yerlerde kullanımını son yıllarda artması

Ülkemizde salep türlerinin korunması kapsamında devletçe oluşturulan hukuksal tedbirler, 1974 yılında salep türlerinin ihracının yasaklanması ile başlamıştır. CITES yani “Nesli Tehlikede Olan Yabani Hayvan ve Bitki Türlerinin Uluslararası Ticaretine İlişkin Sözleşme” 27 Eylül 1994 tarih ve 4041 sayılı Kanun ile onaylanmış ve 20 Haziran 1996 tarih ve 22672 sayılı Resmi Gazetede yayınlanmıştır.

FAYDALANMA VE EKONOMİK DEĞERİ

Salep ürünü veren orkide türlerinin toplanması ve ticaretine dönük tedbirler kapsamında yapılan hukuki düzenlemeler neticesinde ihracı yasak bir ürün olmuştur. Ancak doğadan toplanmasına dönük yasak algısı sadece
ormanlık alanlar için oluşmuştur. Orman rejimi dışındaki alanlardan toplanmasına dönük herhangi bir hukuki
hüküm ve yaptırım bulunmamaktadır. Salep için 1 kg kuru yumru elde etmek için doğadan sökülmesi gereken
yumru (bitki) sayısının 1000-4350 adet arasında değiştiği belirlenmiştir. İç tüketime konu edilen salep miktarının
20 ila 45 ton civarında olduğu, bunun içinde 40 ile 180 milyon adet bitkinin toplandığı tahmin edilmektedir.

Salep ’in ekonomisine dair yapılan araştırmalar, salep ticaretinin yoğunlukla yapıldığı yerlerdeki gözlem ve mülakatlara dayalıdır. Resmi istatistiki veri toplanamamaktadır. Salebin ilk toplayıcıları, topladıkları 1 kg yaş ürünü
10-15 TL den tüccara satmaktadırlar. Kuru salebin pazardaki kg fiyatı 200 TL ye kadar çıkmaktadır.

Salep ağırlıkla dondurma, yoğurt, içecek karışımlarında kullanılmaktadır. Tıbbi-aromatik ve kozmetik alanında kullanımı da mevcuttur. Gıda ve eczacılık alanında kullanımı da ürünün önemini artıran diğer kullanım alanlarıdır.
Üretimin ağırlıklı olarak yapıldığı yerler; Ege Bölgesi (%50),Akdeniz Bölgesi (% 15), Karadeniz Bölgesi (%15), İç Anadolu Bölgesi (%10), Doğu Anadolu Bölgesi (%5), Güneydoğu Anadolu Bölgesi (%5) dır.

YAPILACAK ÇALIŞMALAR

Salep eylem planında ön görülen çalışmalar, faydalanmanın yoğun olduğu ve salep elde edilen orkide türlerinin yoğunlukla yayılışının bulunduğu bölge müdürlüklerimiz dâhilinde yapılacaktır.

a) Alan ve ürün envanteri yapılarak koruma planlarının hazırlanması:

Eylem planı kapsamında program verilen bölge müdürlükleri, salep bitkisinin bulunduğu alanları belirleyerek öncelikle alan envanteri yapacaklardır. Daha sonra alan içerisinde bulunan tür çeşitliliği, yetişme muhiti özellikleri ve toplum yapıları gibi bilgileri de içerecek ürün envanterleri hazırlanacaktır. Envanter çalışması neticesinde elde edilen bulgular ışığında koruma planları yapılacaktır.

b) Salep’in doğal ortamında çoğaltılması:

Salep bitkisinin günümüze kadar yapılan onlarca bilimsel çalışmaya rağmen ekonomik anlamda geniş alanlarda tarımsal faaliyete dönüşebilecek kültürü yapılamamıştır. Ancak bazı salep türlerinin yumru verimini tahrik edecek yöntemlere tabi tutulması neticesinde yumru sayısının arttığı gözlenmiştir. Uygulama imkanı mümkün yöntem ve
türler belirlenerek doğal ortamında fert sayısının artırılmasına dönük çalışmalar yapılacaktır.

Yapılan bilimsel çalışmalarda, toprağın besin değerinin gübre kullanımı ile artırılması sonucunda, tohumdan çimlenmelerin arttığı gözlenmiştir. Orkideler bazı besin ihtiyaçlarını mikorizal ilişki kurdukları mantarlardan
elde ettiklerinden, bu mantarlar sayesinde alınabilen besin maddeleri ile gübreleme uygulanmalıdır. İki ve daha fazla yumru veren türler tespit edilerek fidanlıklarda yetiştirilmesi sonucunda sökülecek yumruların doğal ortamında ekimi yolu ile alan ve fert sayısının artırılması çalışmaları yapılacaktır. Birden fazla yumru verdiği tespit edilen
orkide türlerinin doğal ortamlarındaki fertlerinden alınacak yumruların yine aynı orman alanındaki yerlere transferi uygulamaları yapılırken, mikorizal etki de göz önünde bulundurularak bir miktar toprakta yumru ile birlikte taşınacaktır.

c) Salep’in doğal ortamında geliştirilmesine yönelik araştırma yapılması:

Genel müdürlüğümüz Ormancılık Araştırma Enstitü Müdürlüklerimizin çalışma alanında bulunan başkaca araştırma kuruluşları ve üniversitelerle birlikte salep türlerinin doğal ortamında kültürüne dönük çalışmalar yapılacaktır.

d) Salep fertlerinin fidanlıklarda yetiştirilmesi ve doğal yayılış alanlarına taşınması:

Genel müdürlüğümüz fidanlıklarında vejetatif yöntemlerle yetiştirilecek olan fertler doğal yayılış alanlarına taşınarak yayılış alanlarındaki daralmanın önüne geçilecektir. Bu kapsamda yapılacak çalışmalarda Ege Tarımsal Araştırma Enstitüsü’nün yürüttüğü “Salep Orkidelerinin Tarla Şartlarında Yetiştirilme Olanakları” çalışmalarının
bulgu ve deneyimleri kullanılabilecektir. Doğada birden fazla yumru verme yeteneği olan Serapias vomeracea (Burm.fill.) Brig., Orchis sancta L. türleri besin maddeleri ve organik maddece zengin fide toprağı olarak nitelendirilen ortamlara dikildiklerinde 2-3, hatta bazılarında 5-6 yeni yumru meydana getirdikleri tespit edilmiştir.

Söz konusu türler fidanlıklarda ekim yastıklarına m2 de 60 yumru olacak şekilde ekilmelidir.Damızlık olarak kullanılacak yumruların büyük boy olmalarına dikkat edilecektir. Çimlenmelerin oluşumundan, ekim yastıklardan söküme kadar, yabancı ot kontrolu için kullanılabilecek herbisit Pendimethalin’dir. Yastıklardan söküm için en
uygun zaman Nisan sonu Mayıs başıdır. Söküm sonrası elde edilen yumrular adi depo koşullarında saklanabilmektedir. Depolarda herhangi bir işleme tabi tutulmadan saklanan yumruların sahaya transfer ve dikimi için en uygun zaman, Eylül ve Ekim aylarıdır. Eylül ve Ekim aylarına kadar yaz aylarının başında ekim yapılacak sahaların hazırlanarak gübrelenmesi uygun olacaktır. Son yıllarda geliştirilmiş, başarılı doku kültürü yöntemleri kullanılmak suretiylede salep fertleri elde edilerek, doğal yayılış alanlarına taşınacaktır.

e) Gen kaynağı maksatlı tohum bahçelerinin oluşturulması:

Salep türlerinin neslinin tükenmesinin önüne geçecek her türlü bilimsel çalışmaya materyal temini açısından öncelikle nesli tükenmekte olduğu tespit edilen türlerin bulunduğu ve koruma tedbirlerinin alındığı tohum bahçeleri oluşturulacaktır.

Bu kapsamda yapılacak olan faaliyetler Genel Müdürlüğümüzün Orman Ağaçları ve Tohumları Islah Araştırma Enstitüsü Müdürlüğünün planlama ve kordinasyonunda yapılacaktır.

f) Yerel halkın ve kaynak yöneticilerinin eğitimi:

Salep bitkisinin gelecek nesillere aktarılabilmesinin yolu başta toplayıcıların uyguladıkları yanlış toplama yöntemleri ile insan kaynaklı başkaca tehdit unsurlarının ortadan kaldırılmasından geçmektedir. Bu bağlamda, kaynak yöneticisi ve yerel halk, programlanacak eğitim ve seminerler ile birebir eğitilecektir.

Kaynak: karliisfikirleri