Herbaryum Hazırlama Teknikleri

HERBARYUM TEKNİKLERİ

Bitki Toplanması, Kurutulması ve Etiketlenmesi

Doğayı korumak iyi bir koleksiyoncu için en başta gelen yasa olmalıdır. Bu amaçla bitkiler özenle toplanmalıdır. Toplama esnasında bitkinin korunması zorunludur.

Bitkilerin, gelecekte yapılacak bilimsel çalışmalara yararlı olabilmesi için toplanması, kurutulması ve etiketlenmesi aşamalarını aşağıdaki başlıklar altında inceleyebiliriz.

Toplamada Gerekli Olan Malzemeler

Not defteri, kurşun kalem ve silgi, etiket, standart bilgi formları
Plastik veya kağıt torbalar
Tahtadan veya metalden yapılmış değişik tipte presler, presleri sıkmak için örgü veya deri kayışlar
Bitkileri topraktan sökmek için çelikten yapılmış zıpkın, çapa ve ya kazma
Preste bitkiyi kurutmak amacıyla kullanılan kurutma kağıdı (gazete kağıdı da olabilir)
Altimetre: Bitkilerin toplandığı yüksekliği saptamak için kullanılır.
Toplanan tohumları koyabileceğimiz kağıt zarflar
Çalışılacak bölgenin haritası
Pusula
GPS: Bitkinin tam adresinin (enlem, boylam, habitatı, lokalitesi, vb) bulunmasında kullanılır. Altimetre ve pusulanın işlevini de gördüğünden günümüzde GPS tercih edilmektedir.
Fotoğraf makinesi

Toplamada Bilinmesi Gereken Bilgiler ve Teknikler

Bitki toplama sırasında hangi familyada hangi bitki kısımlarının toplanacağının bilinmesi ve bitki örneklerinin bu bilgilerin ışığı altında toplanması gerekmektedir. Bu nedenle bitki toplayan kişinin bu bilgileri bilmesi veya yanında bu bilgileri kapsayan bir el kitabını bulundurması çok yaralıdır.

Toplanacak örneklerde kök, gövde, çiçek ve meyvenin bulunması çok önemlidir. Ancak bir bitki üzerinde aynı anda çiçek ve meyve bulunmayabilir. Bu durumda çiçekli ve meyveli bitkiler ayrı ayrı toplanırlar. Toplanacak bitkinin sağlam, yapraklarının tam, çiçeklerinin açmış ve zarar görmemiş, meyvelerinin ve tohumlarının olgunlaşmış olması gerekmektedir.

Presleme ve Kurutma

Pres yapılacak bitkinin temiz, yabancı maddelerden arınmış ve kökündeki toprakları temizlenmiş olmalıdır. Preslenecek bitkinin tüm parçaları düzgün ve kolayca görülebilecek bir şekilde gazete kağıtları arasına yerleştirilmelidir. Bitkinin boyu kullandığımız gazete kağıdından daha uzun ise V veya N şeklinde kıvrılarak yerleştirilir.

Küçük bitkiler topraktan kolaylıkla sökülerek preslenir. Büyük bitkiler ise prese konamayacakları için bu bitkilerin karakteristik kısımları toplanır ve preslenir. Toplanan bitkiler hemen preslenmeyecekse kağıt veya naylon torbalar içerisinde tutulurlar ve fazla zaman kaybetmeden preslenirler.
Kurutma kağıtları (gazete kağıtları) her gün bir kez değiştirilir ve bu işlem bitkiler kuruyuncaya kadar tekrarlanır. Etli ve sucul bitkilerin kurutma kağıtları çok çabuk ıslanacağından ilk günler günde 2 kez değiştirilir.

Arazide Gerekli Notları Alma ve Etiketleme

Arazide gerekli notları almak için her toplayıcının kendine ait bir toplama formu olması gerekir. Toplama sırasında bazı bilgilerin toplama formlarına ya da not defterlerine kaydedilmesi gerekmektedir. Bunlar; toplama tarihi, toplayanın adı, toplama yeri (il, ilçe, köy vb.), habitatı (yol kenarı, kayalık, çayır, step, su içi, tarla içi, tarla kenarı gibi), deniz seviyesine göre yükseklik, enlem, boylam, bakı, yükseklik, bitki teşhis edilmişse cins ve tür adı, teşhis edenin adı ve teşhis tarihi gibi bilgilerdir. Olanaklıysa bitkinin bulunduğu yerin (habitatının) birkaç bölümünü alabilen bir fotoğraf makinesi ile büyük bitkilerin fotoğrafı çekilebilir.

Bitkilerin Korunması ve Saklanması

Toplanan bitkilerden uzun yıllar bunlardan yararlanılması ve varlıklarının sürekliliğinin sağlanması amacıyla, örnekler belli teknikler kullanılarak herbaryum kartonuna yapıştırılır ve saklanır. Herbaryumların sıcaklık ve nemi kontrollü odalar olması önemlidir. Herbaryum için ayrılan odaların rutubetli olmaması örneklerin bozulmadan saklanması açısından gereklidir.
Bitkiler tamamen kuruduktan sonra uzman kişilerce teşhis edilir. Teşhisi tamamlanmış bitkiler özel olarak kesilmiş 30-43 cm uzunluğunda, 26-28 cm genişliğindeki kartonlar üzerine, gövde, dal ve çiçek sapı üzerinden kağıt bantlar ile yapıştırılır. Yapıştırma kesinlikle çiçek ve yaprak üzerinden yapılmamalıdır. Bu kartonlar bitkinin iyi görülebilmesi için beyaz renkte olmalıdır. Kartonun sağ alt köşesine bitkinin toplama bilgilerinin kaydedildiği etiket yapıştırılır. Herbaryum kartonunun üst köşesine küçük bir zarf içerisine bitkinin tohum, meyve gibi teşhiste rol oynayabilecek kısımları konarak saklanabilir. Böylece materyal herbaryum örneği haline gelmiş olur. Herbaryumda bulunan tüm bitkilerin etiket bilgileri herbaryum listesi oluşturularak kayıt altına alınır.

Herbaryumlarda bulunan bitki örnekleri bazen böcekler tarafından yenilerek bozulabilir. Bunu önlemek için araziden toplanan bitki örnekleri derin dondurucularda iki gün kadar bekletilebilir. Böcek yumurtaları, larvaları vb. parazitlerin yok edilmesi için kullanılan diğer yöntemler ise ısı şoku, mikrodalga şoku, siyanür gazı vb. ile zehirleme sayılabilir.

Yararlanılan Kaynaklar
Seçmen, Ö. ve ark. Tohumlu Bitkiler Sistematiği, Ege Üniversitesi Fen Fakültesi Kitaplar Serisi No: 116, Ege Üniversitesi Basımevi, 2000
Taşkın, T., Tan, A., Herbaryum Hazırlama Teknikleri, Teknik Broşür, No: 4, ETAE Matbaası, İZMİR, 2009