Bitki Zararlıları - Entomoloji

[B]Bitkisel üretimin çeşitli aşamalarında değişik hayvansal canlılar ürün kaybına neden olurlar. Bunlar zoolojik sıralamaya göre şu şekildedir;

1. Nematoda (Nematodlar)
2. Gastrapoda (Karındanbacaklılar)
3. Annelide (Halkalı Solucanlar)
4. Insecta-Hexapoda (Böcekler)
5. Acarina (Akarlar)
6. Aves (Kuşlar)
7. Rodentia (Kemirgenler)
8. Diğer bazı hayvanlar (Geyik, Domuz, Tavşan, vs.)

Bu gruplar içerisinde en önemli olanı hiç şüphesiz böceklerdir. Böcekler bütün hayvan türlerinin yaklaşık % 75'ini oluşturmaktadır. Bunu zarar bakımından Akarlar ve Nematodlar takip etmektedir. Bu nedenle burada böcekler, akarlar ve nematodlar üzerinde ayrıntılı olarak durulurken diğer zararlılar "Diğer Hayvansal Zararlılar" başlığı altında topluca incelenecektir.

1. Bitki zararlısı böcekler

Böcekler Dünya üzerindeki hayvan grupları arasında en fazla sayıda türe sahip olmaları ile dikkat çekmektedirler. Tür sayısı bugün 1 milyonun üzerinde olarak tespit edilmiş olup bazı araştırmacılar bu sayının 30 milyona çıkabileceği kanaatindedirler. Dünya üzerinde 350 milyon yıldan beri yaşadıkları saptanmıştır.

Böceklerin önemli bir kısmı herhangi bir şekilde insanlar için faydalıdırlar. Örneğin, bazı böceklerin bal, balmumu ve ipek gibi ürünlerinden yararlanılırken bazı böcekler ise bitkilerin döllenmesini sağlayarak, zararlı böceklerin ve bitkilerin parazit ve predatörü ve artıkları ayrıştırıcı olarak rol oynamaktadır.

Yine böcekler doğadaki pek çok hayvan türü için besin kaynağı olarak vazgeçilmez öneme sahiptir. Böcekler tıp ve diğer bilimsel disiplinler içinde çok önemli birer ilham kaynağı ve araştırma materyalidirler.

Toplam böcek sayısı ile karşılaştırıldığında az sayıda böcek bitkilerde zararlıdır denilebilir. Toplam böcek sayısının tahminen % 1' i, yani yaklaşık 10.000 tür zararlıdır. Ancak bu hiçbir zaman böcek zararının az ve önemsiz olduğu anlamına gelmez. Aksine Dünya ortalaması olarak toplam bitkisel üretimin % 12 ve hatta daha yüksek bir oranı böcekler nedeniyle kaybedilmektedir.

Böcekler sadece bitkilerde beslenerek değil, hayvan ve insanlarda çeşitli hastalıkları naklederek ve beslenerek de zararlı olmaktadırlar.

1.1. Böceklerin Sistematikteki Yeri

Böcekler Arthropoda (Eklembacaklılar) Şubesinin Hexapoda (Insecta) sınıfındandırlar. Böcekler kendi içerisinde takımlara ayrılarak incelenmektedir. Ancak gerek takım sayısı ve gerekse sınıflandırma şekli bakımından araştırıcı ve kitaplar arasında büyük farklılıklar vardır. Son eserlerden birine göre (Borror ve ark., 1992) böcekler toplam 31 takım altında incelenmektedir. Takımlara ayrılmada kanat yapıları, ağız parçaları ve başkalaşım şekli esas alınmaktadır. Bu kaynağa göre sınıflandırma aşağıdaki gibidir.

* Sınıf: Hexapoda
* Tür sayısı 787.643 tür
* Grup: Entognatha
* 1. Protura ......................................200
* 2. Collembola ...................................6.000
* 3. Diplura.......................................659

Grup: Insecta

* 4. Microcoryphia ................................250
* 5. Thysanura.....................................320
* 6. Ephemeroptera.................................2.00 0
* 7. Odonata ......................................4.870
* 8. Grylloblattaria ..............................20
* 9. Phasmida......................................2.00 0
* 10. Orthoptera ..................................12.500
* 11. Mantodea ....................................1.500
* 12. Blattaria....................................4.000
* 13. Isoptera.....................................1.900
* 14. Dermeptera...................................1.100
* 15. Embiidina ...................................150
* 16. Plecoptera...................................1.500
* 17. Zoraptera....................................24
* 18. Psocoptera...................................2.400
* 19. Phthiraptera.................................5.500
* 20. Hemiptera ...................................50.000
* 21. Homoptera....................................32000
* 22. Thysanoptera.................................4.000
* 23. Neuroptera ..................................4.670
* 24. Coleoptera ..................................300.000
* 25. Stresiptera..................................300
* 26. Mecoptera....................................480
* 27. Siphanoptera.................................2.300
* 28. Diptera .....................................20.000
* 29. Trichoptera .................................7.000
* 30. Lepidoptera .................................112.000
* 31. Hymenoptera .................................108.000

(5 takım Apterygota (Kanatsız böcekler) ve sonraki 26 takım ise Pterygota (Kanatlı böcekler) olarak da bilinmektedir.

Sınıflandırmada kullanılan isimler çoğunluk Latin ve Yunan dillerinden gelen kelimelerden yapılır. Takımlar kendi içlerinde önce familyalara, familyalar cinslere ve cinslerde türlere ayrılmaktadır, (-oidea) ile sona eren isim üst familyayı, (-idae) familyayı ifade etmektedir. Tür isimleri iki kısımdan ibaret olup büyük harfle başlayan birinci kısım cinsi, küçük harfle başlayan ikinci kısım ise tür ismini ifade eder (Örn. Curculio nucum). Bazen bir üçüncü isim alt türü ifade etmek üzere yer alabilmektedir (Örn. Aglais urticae turcica). Bir cinse bağlı birden fazla tür spp. (Om. Agrotis spp.), bir tür ise sp. (Örn. Agrotis sp.) eki ile gösterilmektedir.

1.2. Böcek Morfolojisi

Arthropoda şubesinin genel özelliklerine ilave olarak ergin böcekler şu özelliklere sahiptirler; (1) vücut üç kısımdan (baş, thorax ve abdomen) ibarettir, (2) thorax 'ta 3 çift bacak vardır, (3) Thorax'ta genellikle 2 çift kanat mevcuttur, (4) Bir çift anten vardır, (5) bileşik ve basit gözler bulunur, (6) Trakeler vasıtasıyla solunum yaparlar ve (7) Üreme organları abdomenin caudal yakınına açılır. Abdomen genellikle herhangi bir hareket organı taşınmaz, ancak sonunda uzantılar bulunabilir (Şekil 1.1.).

Vücut Duvarı

Böceklerde ve diğer arthropodlarda vücudu dıştan saran deri exoskeleton olarak isimlendirilir. Böcek vücut duvarı sadece vücudu dıştan saran bir tabaka olarak kalmaz aynı zamanda vücudu destekleyen bir yapı olarak vazife görür ve kasların çoğunun bağlanma yeridir. Bir böceğin vücut duvarı başlıca üç tabakadan ibarettir: Kutikula, Hypodermis (Epidermis) ve Asal zar. Kutikula kitin, protein ve pigmentleri içeren bir tabakadır. Epidermis ise hücrelerden meydana gelmiş, canlı bir tabakadır, kütikülarının altında yer alır ve onu salgılar. Asal zar epidermisin altında yeralan ince, hücresel olmayan bir tabakadır. Kutikula başlıca 2 kısımdan ibarettir; epikütikula ve prokütikula. Epikütikula yaklaşık olarak 1 mikron kalınlıktadır, ve kitinsizdir. Prokütikula exokütikula ve endokütikula olarak kitin yapısında 2 kışıma ayrılır (Şekil 1.2.).

Böceklerde Vücut Kısımları

Baş ve Başın Uzantıları

Baş vücudun ön kısmında yer alan, kapsül şeklinde, göz, anten ve ağız parçalarının bulunduğu bir kısımdır. Başın yapısı böceklere göre değişir, fakat genelde oldukça sert bir yapıya sahiptir. Başın üzerinde dorslateral olarak bir çift bileşik göz ve buna ilave olarak böceklerin çoğunda ocelli denilen üç adet basit göz bileşik gözlerin arasında yer almaktadır. Gözler dışında baş üzerinde yer alan en önemli organlar antenler ve ağız parçalarıdır (Şekil 2.).

Şekil 1. Böceklerin genel yapısı: ab; abdomen, ant; anten, er; cersus, e; göz, epm; epimeron, eps; epistemum, ept; epiproct, hd; baş, Ibm; labium, md; mandibula, mp; ağız parçaları, mx; maxilla, n; notum, ovp; ovipositor, pis; pleural dikiş, ppt; paraproct, spr; stigma, stn; sternum, t,. 10; tergum, th; thorax.v





Şekil 2. Böcek başının genel yapısı: A. Ön görünüş, B. Yan görünüş, C. Arka görünüş, ant; anten, as; antene dikişi, atp; orta tentonal çukur, cip; clypeus, es; coronal dikiş, cvx; cervix, e;göz, es; epistomal dikiş, for; foramen magnum, fr; alın, fs; frontal dikiş, ge; yanak, Ibm; labium, Ibr; labrum, md; mandibula, mx; maxilla, oc; ocelli, ocp; oksiput, ocs; ocular dikiş, os; occipital dikiş, p; palpus, pg; postgena, po; postocciput, pos; postoccipital dikiş; ptp; posterior tentorial çukur, sas; subantennal sulcus, sgs; subgenal dikiş, sus; subocular dikiş, v; vertex



Antenler: Böceklerde bulunan bir cifi anten baş üzerinde gözlerin önünde ve arasında yer almaktadır. Şekil ve büyüklükleri oldukça değişir ve böceklerin teşhisinde önemli bir özellik olarak ortaya çıkarlar. Antenler bir his organıdır ve dokunma, koklama ve bazı durumlarda da işitme organı olarak vazife görürler. Antenin birinci segmenti scapus,ikinci segmenti pedicel ve geri kalan segmentler ise flagellum olarak isimlendirilir. Antenin şeklini tarifte çeşitli isimler kullanılır. Bunlar; kıl gibi anten, ip gibi anten, inci gibi anten, dişli anten, tarak gibi anten,çift taraklı anten, dirsekli anten, dirsekli ve ucu topuzlu anten, ucu kıllı anten, yelpaze gibi anten, fırça gibi anten, çatallı anten ve sopa gibi anten 'dir .

Ağız parçalan: Böcek ağız parçaları tipik olarak bir labrum, 1 çift mandibula, 1 çift l. maxilla, 1 çift II. maxilla, 1 hypopharynx ve 1 epipharynx'ten meydana gelir. Bu durum farklı böcek gruplarında değişme gösterir ve teşhis ve sınıflandırmada bu özellik sık sık kullanılır. Bir böceğin ağız parçaları onun nasıl besleneceği ve zarar yapacağımda belirler. Böceklerde ağız, çiğneyici, yalayici-emici, emici ve sokucu-emici olmak üzere başlıca 4 tip altında toplanabilir. Çiğneyici ağız yapısı esas tip olup diğer ağız tipleri bunun değişikliğe uğraması ile meydana gelmiştir.

Çiğneyici ağız: Bu tipe ısırıcı veya kemirici ağız adı da verilebilir.Bu ağız tipi Orthoptera, Coleoptera, Thysanura, Collembola, Dermaptera, Mallophaga, Isoptera, Neuroptera, Mecoptera, Trichoptera takımları ile bazı Hymenopterlerde görülür. Ağız parçalarının üstü labrum (üst dudak) tarafından örtülmüştür. Bunun altında bir çift kahverenkli ve sağlam yapılı mandibula yer alır. Mandibulanm görevi besin maddesini parçalamak olduğundan iç kısımları dişlidir. Daha altta sağlı sollu bir çift birinci maxilla vardır. Birinci maxilla cardo, stipes, palpifer, lobus externus (dış çiğneyici) ve lobus internus (iç çiğneyici) kısımlarından ibarettir. Bu parçalar besinin daha ufak bir duruma getirilme işini görürler. Ağizin orta yerinde iki kısmın kaynaşması ile simetrik tek bir parça halini almış olan 2. maxilla vardır. Bu birleşik parçaya Labium adı verilir. Bunun taban kısmını altta submentum, üstte mentum ve bunun ucunu prementum teşkil eder. Prementumda palpus labialis'ler, glossa ve paraglossa yer alır. Ağız boşluğu tabanında Hypopharynx ve onun üzerinde epipharynx bulunmaktadır.

Yalayici-Emici Ağız: Arıların (Hymenoptera) çoğu besin maddelerini | şekerli eriyikler halinde ve emerek aldıklarından, ağız parçaları bu işi sağlayacak şekle dönüşmüştür. Mandibula ufalmiş fakat faaliyetini tamamen kaybetmiş değildir. Birinci maxilla palpuslan körelmiş, lobus externus

Şekil 3. Anten tipleri: A. Kıl gibi, B. ip gibi, C. inci gibi, D. Dişli, E. Dişli, F. Ucu topuzlu, G. Dişli, H. Tarak gibi, I. Fırça gibi, J. Ucu kıllı, K. Hançer gibi, L.Yelpaze gibi, M. Lamelli, N. Dirsekli, ar; arista, as; antene ait sulcus, asc; antennal sklerite, aşk; antennai soket, fi; flagellum, ped; pediceli, scp; skapus, sty; style.



Şekil 4. Böceklerde ağız tipleri : 1) Isinci-çiğneyici ağız: A. Maxilla, B. Başın yan enine görünüşü (hypopharinx ve diğer parçalar), C. Labium, D. Mandibula, E. Labrum, 2) Sokucu-emici ağız, 3) Muşça domestica 'nin ağız yapısı: art; mandibulanin bağlantı noktası, cd; cordo, cip; clypeus, fr; alın, g; galea, gl; dil, hyp; hipofarinx, Ibm; labium, Ibr; labrum, Ic; lacinia, Ig; ligula ip; labial palpus, Is; labial dikiş, m; çene, md; mandibula, mn; mentum, mx; maxilla, mxp; maxillary palpuslar, pgl; yan dil, phx; farinx, plf; palpifer, plg; palpiger, pmf; postmentum, ş prmt; prementum, smt; submentum, stp; stipes, ver; vertex, ant; anten, bk; gaga, buc; bukkula, l; labrum, oc; ocelli, sc; tükrük kanalı, ty; tylus, fc; besin kanalı, bk; rostrum, hst; haustellum. kalınlaşmış ve uzamıştır. Prementum, glossa ve (labial) palpuslar uzamış, paraglossa körelmiş, glossa bir hortum şeklini almıştır (Şekil 5. 1).





Şekil 5. Böceklerde ağız tipleri: 1) Yalayici-emici ağız 2) Emici Ağız





Emici Ağız: Kelebeklerde (Lepidoptera) görülen bu ağız tipinde labrum ve mandibula kısalmış, birinci maxilla kaynaşarak tek parça haline dönüşmüştür. Lobus internus gelişmiş hortum halini almıştır. Bu hortum istirahat halinde başın alt kısmında kıvrık olarak durur, beslenme sırasında açılarak düz bir durum alır. ikinci maxillanın sadece palpusları kalmıştır (Şekil )

Sokucu-Emici Ağız: Bazı böcekler bitki ve hayvan dokularını delerek besini sıvı olarak alırlar ve ağız yapıları buna özelleşmiştir. Bu tip ağız yapısına sahip böceklerde ağız yapısında çeşitli farklılıklar vardır ve bu yüzden birkaç alt tipe ayırmak gerekmektedir. Labium uzayarak bir hortum (probocis) şeklini almıştır ve böcek gruplarına göre değişen sayıda iğne bu hortum içinde yer almaktadır. 6 iğneli ağız Diptera'nın Culicidae ve Tabanidae familyalarında görülür. İğnelerin birisi labrum, ikisi mandibula, ikisi birinci maxilla ve birisi de hypopharynx 'ten meydana gelmiştir. 4 iğneli ağız Hemiptera ve Homoptera takımında görülür. Labrum ve hypopharynx 'ten meydana gelen iğneler kaybolmuştur, iki iğneli sokucu emici ağız bazı dipter 'lerde görülür 2. maxillanın meydana getirdiği hortum içinde sadece hypopharinx ve labrum'dan meydana gelen iğneler vardır. Ev sineği ( Musca domestia ) da ağız yapısı esas itibariyle bu şekilde ise de, bu iki iğnede ufalmıştır. Thysanoptera takımında ise biri sol mandibuladan ikisi maxilladan yapılmış 3 iğne bulunur .

Thorax ve Uzantıları

Böceklerin hareketi hemen tamamen thorax tarafından sağlanır. Thorax'ta bacaklar ve kanatlar yer alır. Bazı ergin böceklerde kanatlar ve birçok böceğin ergin öncesi döneminde ve birkaç ergin böcekte ise bacaklar hiç bulunmaz. Thorax 3 segmentten meydana gelmiştir, prothorax, mesothorax ve metathor