Zooteknist
13.08.2010, 21:51
Atlarda davranış onların yakın çevrelerine karşı gösterdikleri reaksiyonların toplamı şeklinde tanımlanır. Yakın çevre olarak diğer atlar, insanlar, günlük yaşantılarında en çok karşılaştıkları olaylar ( bakım-yönetim-besleme) ve varlıklardır.
Atlarda davranış; onların kalıtsal yapıları, sinir ve hormonal sistemleri ve önceki deneyimlerine göre şekillenir. Atlarda davranışlar, normal ve anormal olmak üzere iki kategoriye ayrılır. Atlarda normal ve anormal olan davranış biçimlerini bilmek ; atın yönetimi, eğitimi, iş ve yarış performansı için çok önemlidir. İyi bir at yönetimi genellikle atın normal bir davranış içinde bulunmasını sağlar. Aksine, kötü bir yönetim ise atın normal bir davranış biçimi kazanmasına buna bağlı olarak da aynı çevre içinde yaşayan diğer atların huzursuz edilmesine ve yararlılıklarının azalmasına neden olur.
Normal davranışlar:
Atlarda normal davranışlar ayrı on başlık altında incelenir:
1.Kavga (dövüş):
Cinsel olgunluğa ulaşmış ve farklı tavlalarda yetiştirilmiş aygırlar ilk kez bir araya getirildiklerinde birbirleri ile şiddetli bir kavga ederler.Aygırlar birbirlerini ısırırlar ve tekmelerler.Isırmalar genellikle baş,boyun,omuzlar ve ön bacaklarda olur.kavgalarda ölümler ender olarak görülür.Kavga birinin vazgeçmesine kadar devam eder,ısırık yaraları ve tekme izleri ile sona erer.Kısraklar arasındaki kavgalar daha kısa sürer ve daha az yaralanmalara neden olur.Kısraklar arasında sosyal bir hiyerarşik düzen kurulunca kavgalar sona erer.
2.Taklit :
Taklit davranışı, yılki (sürü) içerisinde bulunan atların müşterek hareket etmesidir.Yılkı içersindeki bir atın değişik bir hareket yapmasına bağlı olarak yılkının diğer bireyleri de aynı hareketi yaparlar.Genellikle korkak ve ürkek atlar daima yılkının en gerisinde dururlar ve en arkadan diğer atları takip ederler.Böyle atlar kesinlikle yılkının ön kısmına geçmezler.
3.Arkadaşlık :
Atlar kendi yılkı ya da tavla arkadaşlarına özel bir ilgi gösterirler ve bazı atlardan uzak dururlar.Örneğin,bir arabaya beraber koşulan iki at ,bir at topluluğunun otladığı çayıra salınırlarsa ,bu iki at otlarken birbirlerinden ayrılmazlar.
4.Analık :
Çiftlik hayvanları içerisinde yavrusuna en fazla analık ilgisi gösteren hayvan türü attır.Bir kısrak herhangi olay nedeni ile kendi tayı rahatsız edildiğinde sinirlenir ve tepkisini kişneyerek belli eder.Herhangi bir nedenle taylardan ayrıldıklarında kişneyerek tayı ile iletişim kurar.Tay tekrar anasının yanına getirildiğinde hemen memesini emmesine izin verir.Eğer kısrağın tayı katır (Erkek eşek x kısrak )ise bu kısrağın taya daha fazla sevgi ve ilgi gösterdiği tespit edilmiştir.
5.İnceleme ( Araştırma) :
Taylar ergin atlara göre çevreyi incelemeye çok daha meraklıdır.Taylar merada ve tavlada zamanlarının önemli bir bölümünü çevreyi inceleyerek ve cisimleri koklayarak geçirirler.Taylar büyüdükçe bazı cisimlerden korkmaya başlarlar ve hatta kendi seyislerinden bile kaçarlar.Böyle bir durum ile karşılaşıldığında tayın arkasından koşmamalıdır.Tay kaçtıktan sonra belli bir uzaklıkta durur.Geldiği yöne doğru bakar,çevreyi inceler ve tekrar geri döner. Kısraklar,taylarının inceleme meraklarından ve korkmalarından rahatsız olurlar ve sinirlenirler.
6.Seksüel :
Kısraklarda östrüs belirtileri önemli seksüel davranışlardır.Bu davranışlar vulvanın gevşeyip yumuşaması az miktarda ve sık sık idrar yapma diğer kısraklara sataşma açık bir arkadaşlık arzusu,vulvadan hafif mü köz bir akıntı,aygırın koklamasına ve ısırmasına müsaade etme arka bacakları açma,kuyruğu yukarı ve yana doğru kaldırmaktır. Aygırlar,kısraklara kişneyerek ve vulvalarını koklayarak kur yaparlar.Bu kur yapma olayını,üst dudakların dışarı kıvrım yapılması takip eder ve dişleri ile sağrılarını çimdiklerler.
7.Barınak Arama :
Atlar,sıcak ya da soğuk hava şartlarına çok hassas değillerdir.Kış aylarında bedenleri kaba tüyler ile kaplanır.Fırtınalı havalarda ağaç altlarına veya tepe arkalarına sığınırlar,fırtınanın estiği yöne arkalarını dönerler.Yerlerin karla kaplı olduğu aylarda tırnakları ile karı eşerek yiyecek bulurlar.
8.Sağlık :
Sağlıklı bir at ;canlı,atik ve rahattır.Yemini iştahla yer ,deri ve kıllar parlak deri esnek ve kıvrım yapılabilir derecede yumuşaktır.Gözler parlak ve göz kapaklarının mukozaları pembe renkli,rektal normal beden sıcaklığı 38 derece (37.2 derece 38.2 derece)normal nabız sayısı dakikada 32-44 ve normal solunum sayısı ise dakikada 8-16 dır.
9.Görme :
Atlar hem tek gözle (monocüler)ve hem de iki gözle ( Binocüler) görme yeteneğine sahiptir.Diğer bir deyiş ile atlarda her göz bağımsız olarak ayrı bir cismi görebilir ( monocüler görüş).Bu durum atlara yanlardan önden ve arkadan panoramik bir görüntü sağlar.Atlar bir cismi net bir şekilde görmek istediklerinde ise yüzünü o cisme çevirir.İki gözünü birden kullanarak insanlarda olduğu gibi binocüler bir görüş sağlar. Atların göz mercekleri esnek değildir.Retinanın alt kısmı üst kısmına göre göz merceğine daha yakındır.Bu nedenle bir cisme değişik uzaklıklardan odaklama ( fokus) yapabilirler. At bu odaklamayı başını aşağı ya da yukarı kaldırarak cismin görüntüsünü retina üzerine düşürür.Bu yöntem ile cismin uzaklığına göre odaklama yaparak net bir görüntü elde eder. Atlar bir cismin uzaklını çok iyi ayarlayabilirler.Buna en iyi örnek atın yüksek bir engeli aşmasıdır.Konkur atları üzerinden geçeceği engelin uzaklığını ve sıçrayacağı noktayı kolaylıkla ayarlayabilir. Görme davranışları ile ilgili bir diğer özellik de atların karanlıkta iyi görmeleridir.Karanlıkta bir kedi kadar iyi görmeseler bile bir insandan daha iyi görürler.Bu özellikleri nedeni ile atlara gece rahatlıkla binilebilir.Eğer at gece geçeceği yolu biliyorsa,bu yoldan veya araziden daha önce geçmiş ise karanlıkta hiç görme sıkıntısı çekmez.
10.Uyuma :
Atlar ayakta dinlenirler ve uyurlar .Ayakta uyuma “Lacertus Fibrosus” adı verilen ve hareketsiz duruş halinde omuz ekleminin fiksasyonuna yardımcı olan M.Biceps Brachii’nin yapısındaki birçok dahili kirişciklerin birleşmesi ile oluşmuş kuvvetli bir kiriş (Ligament)yardımı ile olur.Atlar bazen güneşli havalarda güneşin sıcaklığından yararlanmak için yere yatarlar. Atlar sığırlar ve koyunlara oranla daha az uyurlar . Genelde günün yedi saatini derin bir uyku içinde geçirirler.Fakat kesintisiz olarak yedi saat uyumazlar.Bu yedi saat kesintilidir ve muntazam değildir.Uykunun süresi açlığa ve çevre sıcaklığına bağlı olarak değişir.Atlar genelde uyumak için günün en sıcak saatlerini tercih ederler.
Anormal Davranışlar :
Atlarda anormal davranışlar genelde bakım-yönetim ve besleme hataları sonucu şekillenir.Bunlara ek olarak atın uzun süre tavla yada boks içerisine kapatılıp yeterli çevre şartları (bakım-besleme)yerine getirilmeden yüksek bir performans (iş-yarış) için zorlandığı durumlarda da anormal davranışlar gelişir.
Başlıca anormal davranışlar şunlardır:
Diğer memeli hayvanlarda olduğu gibi bir tavla ya da çayırda erkek atların uzun bir süre birlikte bulundurulmaları homoseksüel davranışın şekillenmesine neden olur.Yemlerin çiğnenmeden yutulması,diğer atların önünden yem çalma; başlık,yular,kantarma ve gem çıkarma tekmeleme ,kuyruk sokumunu sağa sola sürtme ,tahta veya odun kemirme (pika) geri gitme şaha kalkma ,ön ayaklar ile vurma,ürkme ,kaçma , koşum takımlarına ,eyerlenmeye ve tımara direnme.
Bütün bu anormal davranışlar atın doğasına uygun olan hareketlerin engellenmesi ve kötü yönetim sonucu oluşurlar.Anormal davranışlarla uğraşmak ve özellikle de yaşlı atlarda bu anormal davranışları düzeltmek çok zordur.
Atlarda davranış; onların kalıtsal yapıları, sinir ve hormonal sistemleri ve önceki deneyimlerine göre şekillenir. Atlarda davranışlar, normal ve anormal olmak üzere iki kategoriye ayrılır. Atlarda normal ve anormal olan davranış biçimlerini bilmek ; atın yönetimi, eğitimi, iş ve yarış performansı için çok önemlidir. İyi bir at yönetimi genellikle atın normal bir davranış içinde bulunmasını sağlar. Aksine, kötü bir yönetim ise atın normal bir davranış biçimi kazanmasına buna bağlı olarak da aynı çevre içinde yaşayan diğer atların huzursuz edilmesine ve yararlılıklarının azalmasına neden olur.
Normal davranışlar:
Atlarda normal davranışlar ayrı on başlık altında incelenir:
1.Kavga (dövüş):
Cinsel olgunluğa ulaşmış ve farklı tavlalarda yetiştirilmiş aygırlar ilk kez bir araya getirildiklerinde birbirleri ile şiddetli bir kavga ederler.Aygırlar birbirlerini ısırırlar ve tekmelerler.Isırmalar genellikle baş,boyun,omuzlar ve ön bacaklarda olur.kavgalarda ölümler ender olarak görülür.Kavga birinin vazgeçmesine kadar devam eder,ısırık yaraları ve tekme izleri ile sona erer.Kısraklar arasındaki kavgalar daha kısa sürer ve daha az yaralanmalara neden olur.Kısraklar arasında sosyal bir hiyerarşik düzen kurulunca kavgalar sona erer.
2.Taklit :
Taklit davranışı, yılki (sürü) içerisinde bulunan atların müşterek hareket etmesidir.Yılkı içersindeki bir atın değişik bir hareket yapmasına bağlı olarak yılkının diğer bireyleri de aynı hareketi yaparlar.Genellikle korkak ve ürkek atlar daima yılkının en gerisinde dururlar ve en arkadan diğer atları takip ederler.Böyle atlar kesinlikle yılkının ön kısmına geçmezler.
3.Arkadaşlık :
Atlar kendi yılkı ya da tavla arkadaşlarına özel bir ilgi gösterirler ve bazı atlardan uzak dururlar.Örneğin,bir arabaya beraber koşulan iki at ,bir at topluluğunun otladığı çayıra salınırlarsa ,bu iki at otlarken birbirlerinden ayrılmazlar.
4.Analık :
Çiftlik hayvanları içerisinde yavrusuna en fazla analık ilgisi gösteren hayvan türü attır.Bir kısrak herhangi olay nedeni ile kendi tayı rahatsız edildiğinde sinirlenir ve tepkisini kişneyerek belli eder.Herhangi bir nedenle taylardan ayrıldıklarında kişneyerek tayı ile iletişim kurar.Tay tekrar anasının yanına getirildiğinde hemen memesini emmesine izin verir.Eğer kısrağın tayı katır (Erkek eşek x kısrak )ise bu kısrağın taya daha fazla sevgi ve ilgi gösterdiği tespit edilmiştir.
5.İnceleme ( Araştırma) :
Taylar ergin atlara göre çevreyi incelemeye çok daha meraklıdır.Taylar merada ve tavlada zamanlarının önemli bir bölümünü çevreyi inceleyerek ve cisimleri koklayarak geçirirler.Taylar büyüdükçe bazı cisimlerden korkmaya başlarlar ve hatta kendi seyislerinden bile kaçarlar.Böyle bir durum ile karşılaşıldığında tayın arkasından koşmamalıdır.Tay kaçtıktan sonra belli bir uzaklıkta durur.Geldiği yöne doğru bakar,çevreyi inceler ve tekrar geri döner. Kısraklar,taylarının inceleme meraklarından ve korkmalarından rahatsız olurlar ve sinirlenirler.
6.Seksüel :
Kısraklarda östrüs belirtileri önemli seksüel davranışlardır.Bu davranışlar vulvanın gevşeyip yumuşaması az miktarda ve sık sık idrar yapma diğer kısraklara sataşma açık bir arkadaşlık arzusu,vulvadan hafif mü köz bir akıntı,aygırın koklamasına ve ısırmasına müsaade etme arka bacakları açma,kuyruğu yukarı ve yana doğru kaldırmaktır. Aygırlar,kısraklara kişneyerek ve vulvalarını koklayarak kur yaparlar.Bu kur yapma olayını,üst dudakların dışarı kıvrım yapılması takip eder ve dişleri ile sağrılarını çimdiklerler.
7.Barınak Arama :
Atlar,sıcak ya da soğuk hava şartlarına çok hassas değillerdir.Kış aylarında bedenleri kaba tüyler ile kaplanır.Fırtınalı havalarda ağaç altlarına veya tepe arkalarına sığınırlar,fırtınanın estiği yöne arkalarını dönerler.Yerlerin karla kaplı olduğu aylarda tırnakları ile karı eşerek yiyecek bulurlar.
8.Sağlık :
Sağlıklı bir at ;canlı,atik ve rahattır.Yemini iştahla yer ,deri ve kıllar parlak deri esnek ve kıvrım yapılabilir derecede yumuşaktır.Gözler parlak ve göz kapaklarının mukozaları pembe renkli,rektal normal beden sıcaklığı 38 derece (37.2 derece 38.2 derece)normal nabız sayısı dakikada 32-44 ve normal solunum sayısı ise dakikada 8-16 dır.
9.Görme :
Atlar hem tek gözle (monocüler)ve hem de iki gözle ( Binocüler) görme yeteneğine sahiptir.Diğer bir deyiş ile atlarda her göz bağımsız olarak ayrı bir cismi görebilir ( monocüler görüş).Bu durum atlara yanlardan önden ve arkadan panoramik bir görüntü sağlar.Atlar bir cismi net bir şekilde görmek istediklerinde ise yüzünü o cisme çevirir.İki gözünü birden kullanarak insanlarda olduğu gibi binocüler bir görüş sağlar. Atların göz mercekleri esnek değildir.Retinanın alt kısmı üst kısmına göre göz merceğine daha yakındır.Bu nedenle bir cisme değişik uzaklıklardan odaklama ( fokus) yapabilirler. At bu odaklamayı başını aşağı ya da yukarı kaldırarak cismin görüntüsünü retina üzerine düşürür.Bu yöntem ile cismin uzaklığına göre odaklama yaparak net bir görüntü elde eder. Atlar bir cismin uzaklını çok iyi ayarlayabilirler.Buna en iyi örnek atın yüksek bir engeli aşmasıdır.Konkur atları üzerinden geçeceği engelin uzaklığını ve sıçrayacağı noktayı kolaylıkla ayarlayabilir. Görme davranışları ile ilgili bir diğer özellik de atların karanlıkta iyi görmeleridir.Karanlıkta bir kedi kadar iyi görmeseler bile bir insandan daha iyi görürler.Bu özellikleri nedeni ile atlara gece rahatlıkla binilebilir.Eğer at gece geçeceği yolu biliyorsa,bu yoldan veya araziden daha önce geçmiş ise karanlıkta hiç görme sıkıntısı çekmez.
10.Uyuma :
Atlar ayakta dinlenirler ve uyurlar .Ayakta uyuma “Lacertus Fibrosus” adı verilen ve hareketsiz duruş halinde omuz ekleminin fiksasyonuna yardımcı olan M.Biceps Brachii’nin yapısındaki birçok dahili kirişciklerin birleşmesi ile oluşmuş kuvvetli bir kiriş (Ligament)yardımı ile olur.Atlar bazen güneşli havalarda güneşin sıcaklığından yararlanmak için yere yatarlar. Atlar sığırlar ve koyunlara oranla daha az uyurlar . Genelde günün yedi saatini derin bir uyku içinde geçirirler.Fakat kesintisiz olarak yedi saat uyumazlar.Bu yedi saat kesintilidir ve muntazam değildir.Uykunun süresi açlığa ve çevre sıcaklığına bağlı olarak değişir.Atlar genelde uyumak için günün en sıcak saatlerini tercih ederler.
Anormal Davranışlar :
Atlarda anormal davranışlar genelde bakım-yönetim ve besleme hataları sonucu şekillenir.Bunlara ek olarak atın uzun süre tavla yada boks içerisine kapatılıp yeterli çevre şartları (bakım-besleme)yerine getirilmeden yüksek bir performans (iş-yarış) için zorlandığı durumlarda da anormal davranışlar gelişir.
Başlıca anormal davranışlar şunlardır:
Diğer memeli hayvanlarda olduğu gibi bir tavla ya da çayırda erkek atların uzun bir süre birlikte bulundurulmaları homoseksüel davranışın şekillenmesine neden olur.Yemlerin çiğnenmeden yutulması,diğer atların önünden yem çalma; başlık,yular,kantarma ve gem çıkarma tekmeleme ,kuyruk sokumunu sağa sola sürtme ,tahta veya odun kemirme (pika) geri gitme şaha kalkma ,ön ayaklar ile vurma,ürkme ,kaçma , koşum takımlarına ,eyerlenmeye ve tımara direnme.
Bütün bu anormal davranışlar atın doğasına uygun olan hareketlerin engellenmesi ve kötü yönetim sonucu oluşurlar.Anormal davranışlarla uğraşmak ve özellikle de yaşlı atlarda bu anormal davranışları düzeltmek çok zordur.